Γίνεται συχνά το λάθος να μιλούμε για σύγκρουση πολιτισμών. Βεβαίως και υπάρχει σύγκρουση και μάλιστα σφοδρότατη. Υπήρχε, υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει. Το λάθος έγκειται στο ότι συνήθως βλέπουμε μέχρι αυτή και όχι πέρα από αυτή. «Τούτος ο κόσμος», είχε γράψει κάποτε ο Αλμπέρ Καμύ, «έχει ένα νόημα υψηλό που ξεπερνά τις ταραχές του». Κι αλήθεια, τα σημαντικά μοιάζουν να βρίσκονται σε εκείνο το πέρα –σε εκείνο το υπόγειο και αέναο γαϊτανάκι ανταλλαγής σκέψεων, ιδεών, συνηθειών και μουσικών εκφράσεων.
Τούτο το πέρα, το «νόημα το υψηλό», μοιάζει να ανιχνεύει το Inana. Γραμμένο μάλιστα από έναν άνθρωπο ο οποίος βρίσκεται εκ φύσεως στο ενδιάμεσο πολιτισμών. Γεννημένος προς τα τέλη της δεκαετίας του 1970 στο Σικάγο, από Ιρακινό πατέρα και Αμερικανίδα μητέρα, ο Amir ElSaffar ανέπτυξε από μικρός μια διφυή μουσική προσωπικότητα. Και αψηφώντας (ή καλύτερα ξεπερνώντας) την προαναφερθείσα σύγκρουση, ασκείται πλέον όλο και πιο ενδελεχώς στο πάντρεμα των πολιτισμικών του αναφορών. Ως απόδειξη έρχεται –τέσσερα χρόνια μετά το ντεμπούτο Two Rivers– τούτη η δεύτερη προσωπική του δουλειά. Και για να κάνω αυτό το πάντρεμα ακόμα πιο εύγλωττο, αναφέρω πως η αμφίδρομη μουσική του δεξιότητα εκφράζεται τόσο μέσω τρομπέτας, όσο και μέσω σαντουριού και αραβικών ψαλμωδιών.
Το Inana πάντως του Amir ElSaffar είναι δίσκος που επιδέχεται πολλαπλών αναγνώσεων. Καταρχάς, όπου Inana, μπορείτε να βάλετε την αρχαία θεότητα των Σουμέριων. Θεά της γονιμότητας, της σαγήνης, αλλά και του πολέμου, ήταν η πρώτη με την οποία συσχετίστηκε ο πλανήτης της Αφροδίτης. Εδώ ο ElSaffar μεταφέρει, σε μία οκταμελή σουίτα (ο δίσκος περιέχει ένα ακόμη κομμάτι στο τέλος), τον μύθο της καθόδου της Inana στον Κάτω Κόσμο. Ξεκινώντας με το “Dumuzi’s Dream”, στο οποίο ο βασιλιάς Dumuzi ονειρεύεται τον θάνατό του (στον μύθο, όταν η Inana αναδύεται ξανά στην επιφάνεια, οι δαίμονες του Κάτω Κόσμου παίρνουν τον Dumuzi ως υποκατάστατό της) και συνεχίζοντας με το “Venus, The Evening Star” (η Inana σε αντιστοιχία με το απογευματινό άστρο), η Inana φθάνει στον Κάτω Κόσμο (“Journey To The Underworld”), διαμέσου των σαγηνευτικών χορών της (στο τετραμερές “Inana’s Dance”) και της απροσμέτρητης ποικιλίας των συναισθηματικών της διακυμάνσεων (“Infinite Variety”), για να επιστρέψει εκ νέου στην επιφάνεια (με το καταληκτικό της σουίτας “Venus, The Morning Star”). Ο δίσκος ως ένα ιδιόμορφο ταξίδι «από το σούρουπο ως την αυγή» και ιδού μία πρώτη του ανάγνωση, η οποία αναδύει την ιδιαίτερη συμβολική του διάσταση.
Μία δεύτερη ανάγνωση επιχειρεί να ξεκαθαρίσει τη μουσικολογική του υπόσταση. Ο ElSaffar ξεκίνησε παίζοντας τζαζ (ένα φεγγάρι, μάλιστα, βρέθηκε στην μπάντα του Cecil Taylor) κι ενώ έδειξε από νωρίς ενδιαφέρον να εντάξει αραβικές τεχνικές στην τρομπέτα του, μυήθηκε στα βαθιά μυστικά της αραβικής μουσικής στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000 –όταν και πραγματοποίησε ένα μακρύ ταξίδι στην Μέση Ανατολή. Εκεί ήρθε σε επαφή με τη μακρά προφορική παράδοση και, θητεύοντας πλάι σε αξιοσέβαστους δάσκαλους, έμαθε σαντούρι και ξεκλείδωσε τους γρίφους της αραβικής σύνθεσης. Έτσι, στο Inana συνθέτει βασισμένος στo maqam, που στην ουσία είναι ένα μικρό σύνολο νοτών, αλλά κι ένα σύστημα σχέσεων το οποίο ορίζει τόσο τη μελωδική του ανάπτυξη, όσο και τη σχέση μεταξύ των διαδοχικών maqamat (πληθυντικός του maqam). Μία από τις ιδιομορφίες του έγκειται στο ότι είναι οργανωμένο με βάση τα λεγόμενα microtones –διαστήματα δηλαδή μικρότερα του ημιτονίου (οι αραβικές κλίμακες, λόγου χάρη, χρησιμοποιούν τα quartertones, «σπάζοντας» το ημιτόνιο σε δύο μέρη). Οι αποστάσεις μεταξύ των διαστημάτων δεν είναι ακριβώς ισομερείς (σε αντίθεση με τη Δυτική μουσική) και καθώς το διάστημα του ενός τόνου κατανέμεται σε περισσότερα από δύο μέρη, ευνοείται μία μεγαλύτερη ευκαμψία στη μελωδική ανάπτυξη των συνθέσεων.
Κινούμενος (ως επί των πλείστων) στους κανόνες και στις νόρμες του maqam, ο ElSaffar προσαρμόζει σε αυτό ένα διφυές λεξιλόγιο, πλαισιώνοντας έτσι την αραβική με την τζαζ μουσικοτροπία. Κι εδώ περνάμε σε μία τρίτη ανάγνωση του Inana, η οποία αφορά την υφολογική του τοποθέτηση. Πέρα λοιπόν από τη θεωρία, στο δικό μου αυτί η εξέλιξη της όλης διαδικασίας ομοιάζει αρκετά με αυτή της modal τζαζ. Δημιουργούνται δηλαδή ηχητικά στρώματα, τα οποία, δίχως να προσκολλούνται απαραιτήτως στο τονικό κέντρο, μοιάζουν να λειτουργούν αρκετά αυτόνομα το ένα από το άλλο –ελισσόμενα και περιπλεκόμενα μεταξύ τους με κάθε πιθανό τρόπο. Οι συνθέσεις λειτουργούν πάνω σε μία εμφανή τζαζ δομή, στην οποία δίνεται κάθε τόσο ο χώρος ώστε να βγει κάποιο όργανο μπροστά. Όσα όμως μένουν πίσω δεν αρκούνται στο να προφέρουν βασικές παραφράσεις της κύριας μελωδίας, μα επιδίδονται σε κάτι που μπορεί να περιγραφεί περίπου ως «ένα σόλο μέσα στο σόλο».
Η τζαζ συναντιέται λοιπό με τη Μέση Ανατολή και σημαντικό ρόλο σε κάτι τέτοιο παίζει η αρωγή του ικανότατου σεξτέτο του οποίου ηγείται ο Amir ElSaffar (το ίδιο που συμμετείχε και στο Two Rivers). Η ορχηστρική δομή του μοιάζει να αποτελείται από δύο συγκροτήματα: ντραμς, κοντραμπάσο, τρομπέτα και σαξόφωνο (σοπράνο και άλτο) από τη μία συναντούν το σαντούρι, το αραβικό μπουζούκι, το ούτι και τα αραβικά κρουστά· η τζαζ (και πιο συγκεκριμένα μία αρκετά ελευθεριακή πλευρά της) μπαίνει ως εκφορά λόγου στο αραβικό μουσικό σώμα, η αραβική παράδοση νοηματοδοτεί τη μελωδία και εισχωρεί σε ένα τζαζ (κατά τα άλλα) προδιαγραφών rhythm section: οι δύο μουσικοί κόσμοι ενώνονται σε ένα σκοτεινό και θελκτικό σώμα, αυτό της μυθικής Inana.
Όλα τα παραπάνω (οι τονικές λεπτομέρειες, η modal τζαζ κατεύθυνση κ.ο.κ.) μοιάζουν να δημιουργούν ένα τεράστιο εύρος πιθανοτήτων και δυνατοτήτων. Ο ElSaffar χρησιμοποιεί αυτό το εύρος σοφά, δίχως να πνίγεται στιγμή στην πληθώρα των επιλογών και δίχως να χρησιμοποιεί (εκφραστικές ή εκτελεστικές) υπερβολές. Φτιάχνει έτσι έναν δίσκο μετρημένο και ταυτόχρονα ελευθεριάζοντα, σαγηνευτικό και βαθιά πνευματικό. Και θριαμβεύει εκεί όπου άλλοι βαλτώνουν. Διότι μπορεί να ξεκινά από την ένωση δυο διαφορετικών μουσικών τεχνοτροπιών, όμως δεν αρκείται εκεί. Ξεκαθαρίζει εξ’ αρχής πως το σημαίνον δεν είναι μόνον η ένωση των τεχνοτροπιών σε σάρκα μία, μα κυρίως η συνομιλία των πολιτισμών. Παρέχει έτσι το υπέδαφος, τον χώρο και τον χρόνο, ώστε αυτοί να συνομιλήσουν ισότιμα και ουσιαστικά. Κι αυτό είναι το Inana όσο πιο περιεκτικά μπορώ να το περιγράψω: μια εκ βαθέων συνομιλία μεταξύ πολιτισμών.
