Στην εργογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, Ο Ήλιος Και Ο Χρόνος και η μελοποίηση του ποιήματος «Επιφάνια 1937» του Γιώργου Σεφέρη αποτελούν μια σπάνια τομή των πολιτικών και βαθιά προσωπικών του ελατηρίων δημιουργίας, όπως μας θυμίζει αυτή η φροντισμένη επανακυκλοφορία και το πολύ κατατοπιστικό εισαγωγικό κείμενο του Γιώργου Β. Μονεμβασίτη. Ειδικότερα τα τραγούδια του Ο Ήλιος Και Ο Χρόνος, καθώς αποτελούν μελοποίηση 15 ποιημάτων από τα 32 που συνολικά έγραψε ο Θεοδωράκης τον Σεπτέμβριο του 1967, όταν είχε συλληφθεί από τις δυνάμεις ασφαλείας της χούντας και δεν ήξερε αν η κάθε ερχόμενη μέρα του επεφύλασσε τα βασανιστήρια ή ακόμα και την εκτέλεση. Πνευματική «συνέχεια» εκείνων των ποιημάτων υπήρξε η δημιουργία του Επιφάνια-Αβέρωφ, έργο που γεννήθηκε κατά τη μεταφορά του συνθέτη στις Φυλακές Αβέρωφ – όπου πιστός του σύντροφος στις δυσκολίες στάθηκε η ποίηση του Σεφέρη – και τελειοποιήθηκε κατά τον εκτοπισμό του στη Ζάτουνα, λίγο προτού βρεθεί, ελεύθερος μα εξόριστος, στη Γαλλία. Αναπόφευκτα, λοιπόν, μιλάμε για έργα δημιουργημένα μέσα σε ένα φορτισμένο πολιτικά κλίμα. Είναι εντυπωσιακό, όμως, το πώς ο Θεοδωράκης περνάει από το κλίμα αυτό στην εσωτερική πραγματικότητα του Ο Ήλιος Και Ο Χρόνος : έναν εμποτισμένο από τα βιώματά του διάλογο με τον Χρόνο με φόντο την Αθήνα της εποχής και γνώριμα πρόσωπα συντρόφων («η Ντίνα, η Σούλα, η Εύη, η Ρηνιώ»), που οδηγείται σε πανανθρώπινους και έξω από εποχές στοχασμούς, γιορτάζοντας, παράλληλα, την απλή παρουσία του Ήλιου μιας επόμενης μέρας («Ήλιε θα σε κοιτάξω στα μάτια έως ότου ξεραθεί η όρασή μου»). Αν και η σύνθεση η οποία συνόδευσε τα λόγια αυτά δεν συγκαταλέγεται στις μεγαλύτερες στιγμές του Θεοδωράκη, εντούτοις της αξίζει η μνεία της επιτυχημένης απόδοσης των ποικίλλων συναισθηματικών επιπέδων του λόγου, πότε μέσω εμβατηριακών οδών και πότε μέσω πιο γαλήνιων – και πιο σαγηνευτικών – μονοπατιών. Όντας στο Παρίσι, ο Θεοδωράκης παρουσίασε το Ο Ήλιος Και Ο Χρόνος στο Palais de Chaillot, με τη Μαρία Φαραντούρη, τον Αντώνη Καλογιάννη, τη Μαρία Δημητριάδη και τον Πέτρο Πανδή στα μικρόφωνα και τον Georges Wilson στον ρόλο του μεταφραστή για το γαλλικό κοινό. Από αυτούς ξεχώρισαν η Δημητριάδη (“Επάνω Στο Ξερό Χώμα”, “Στο Τέταρτο Πάτωμα”) και ο Καλογιάννης (“Τα Κελιά”), καθώς η Φαραντούρη και ο Πανδής μάλλον εγκλωβίστηκαν στη μανιέρα απόδοσης του πολιτικοποιημένου τραγουδιού της εποχής – αν και αξίζει να σημειώσετε πως η Φαραντούρη πήρε τη ρεβάνς 28 χρόνια μετά με μια θαυμάσια νέα εκτέλεση του έργου στο Βερολίνο, μαζί με τον Rainer Kirchmann. Τέλος, η αναγκαία για τη συναυλία παρουσία του Wilson, μπορεί μεν να αποτελεί ένα πρώτης τάξης ντοκουμέντο, καταστρέφει όμως τη συνοχή της ηχογράφησης, τοποθετώντας ένα εντελώς ξένο για τα ελληνικά αυτιά εμπόδιο. Στην ίδια συναυλία ο Θεοδωράκης παρουσίασε και το Επιφάνια-Αβέρωφ, με σολίστ τον Καλογιάννη, συνοδεία της Εθνικής Χορωδίας της Γαλλίας (σε διεύθυνση Jacques Grimbert) και του διάσημου ηθοποιού Yves Montand στον ρόλο του αφηγητή-μεταφραστή. Ευτυχώς ο Montand απήγγειλε το ποίημα του Σεφέρη προτού ξεκινήσει το τραγούδι, χωρίς να εμπλακεί σε αυτό κατά τη διάρκειά του. Η μουσική του Θεοδωράκη εδώ είναι μεγαλύτερων αξιώσεων (αν και δεν φτάνει στο επίπεδο των μελοποιήσεων του Ελύτη και του Ρίτσου), πετυχαίνοντας έτσι να δημιουργήσει έναν δυνατό σύνδεσμο μεταξύ της μελωδίας και του Σεφέρη – σύνδεσμο τον οποίο αξιοποίησε πετυχημένα ο Αντώνης Καλογιάννης, δίνοντας ό,τι ακριβώς έπρεπε σε ερμηνευτικό και εκφραστικό επίπεδο, είτε σε στιβαρότητα, είτε σε τρυφερότητα. Μόνο κατά τη γνώμη μου μελανό σημείο ότι η μελοποίηση έκανε υπερβολική χρήση των όμορφων χορωδιακών μερών (πολύ καλή η δουλειά της Εθνικής Χορωδίας Γαλλίας), καταλήγοντας έτσι να βαρυφορτώσει το τελικό αποτέλεσμα.Στο εξωτερικό η συναυλία βγήκε σε δίσκο από την Polydor (Theodorakis In Concert, 1971), αλλά η Ελλάδα έπρεπε να περιμένει τη Μεταπολίτευση: πρώτη η Columbia έκανε το 1974 μια έκδοση, χρησιμοποιώντας όμως μόνο το Ο Ήλιος Και Ο Χρόνος, και κατόπιν η Minos παρουσίασε το 1975 ολόκληρη τη συναυλία, μαζί δηλαδή με το Επιφάνια-Αβέρωφ.
