Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να τελειώσει ιδανικά ένα ακόμα επιτυχημένο Release Athens κι ένα ακόμα μεγάλο, πλούσιο και χορταστικό φεστιβαλικό καλοκαίρι – το δεύτερο σερί μετά την πανδημική λιτότητα και από κάθε άποψη πολύ πιο δύσκολο απ’ το πρώτο; Την απάντηση και τα κλειδιά το βράδυ της Πέμπτης 27 Ιουλίου που επίσημα ήταν μαρκαρισμένη στο ημερολόγιο ως η τελευταία ημέρα του Release Athens 2023 και ανεπίσημα στις συνειδήσεις πολλών «συναυλιάκηδων» ως το τελευταίο ντου του φετινού συναυλιακού καλοκαιριού κρατούσαν ένας εξωγενής και ένας ενδογενής παράγοντας. Ο πρώτος ήταν η πολλά παραπάνω από ευπρόσδεκτη ανάσα δροσιάς που έφερε η πτώση της θερμοκρασίας μετά από μια σκληρή εβδομάδα σκληρού καύσωνα. Ο δεύτερος η επιλογή ή η συνθήκη που οδήγησε το φεστιβάλ να κρατήσει το μεγάλο φετινό του «άνοιγμα» στο hip hop σαν μια υπόσχεση για ένα πολύ πιο δυναμικό, φρέσκο, μουσικά συμπεριληπτικό sequel το επόμενο και τα επόμενα καλοκαίρια.
Πενήντα χρόνια hip hop σε όλον τον κόσμο και κοντά στη δεκαετία που η εγχώρια σκηνή χτίζει μεθοδικά και ασταμάτητα έναν δεύτερο χρυσό αιώνα για την ίδια και την κοινότητα που απλώνεται γύρω της – κι όμως το hip hop δεν είχε βρει τον δρόμο του με αξιώσεις στα μεγάλα indie φεστιβάλ όπως έχει γίνει εδώ και πάρα πολύ καιρό σε όλα τα μεγάλα φεστιβάλ του κόσμου. Εντός συνόρων οι Έλληνες rappers γεμίζουν «αθόρυβα» στάδια, γήπεδα, θέατρα και όποιο venue βρεθεί στον δρόμο τους, εκτός συνόρων το hip hop και όλα τα συναφή sub genres έχουν σαρώσει τα πάντα με όλους τους διαθέσιμους όρους αριθμών και επιδραστικότητας αλλά και πάλι εντός συνόρων οι hip hop συναυλίες συνεχίζουν να υπάρχουν στο μεταξύ τους ή στα λιγότερο ή περισσότερο «εξειδικευμένα» φεστιβάλ της σκηνής. Η έξυπνη κίνησης της ένταξης του hip hop βραχίονα με αξιώσεις σε ένα μεγάλο πολυσυλλεκτικό φεστιβάλ ήταν θέμα χρόνου – και την τόλμησε τελικά το φετινό Release Athens, ανακοινώνοντας ως headliner ό,τι καλύτερο θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς αν ήθελε να συνδυάσει τις λέξεις θρύλος, ιστορία, επιρροή, αδελφότητα, απήχηση σε μία hip-hop πρόταση. Τους Wu-Tang Clan.
Δεν είναι εύκολο ούτε άνευ ρίσκου εγχείρημα να φέρεις τους Wu-Tang στη συναυλιακή Αθήνα του 2023. Μια κολλεκτίβα που σε λίγες περιπτώσεις εμφανίζεται σε απαρτία, με μπόλικες φήμες αλλά και αληθινές μαρτυρίες «πιστολιάσματος», με ένα από τα πιο δημοφιλή μέλη της τον Method Man να έχει δηλώσει ρητά ότι δεν θα λάβει μέρος στην τρέχουσα περιοδεία και γενικά μια εσάνς αβεβαιότητας για το τι ακριβώς θα παίξει επί σκηνής να τυλίγει σαν αλατοπίπερο τον live μύθο τους – όλα αυτά σε μία χώρα που τα τελευταία χρόνια έχει μεταφέρει τις τοξικές και εντελώς ανούσιες μάχες του πληκτρολογίου και στη συναυλιακή αρένα καθόλα έτοιμη να «κράξει» ή να αποθεώσει πιο γρήγορα κι απ’ τη σκιά της, έχοντας χάσει στο ενδιάμεσο αυτού του αγώνα ταχύτητας κατάθεσης τσιτάτων απόψεων μπόλικα επεισόδια από την ιστορία του όποιου act λαμβάνει χώρα μπροστά στα μάτια τους.
Twinsanity
Κάπως έτσι ένα «καλά θα πάει κι αυτό» πλανήθηκε στον αέρα όταν οι ανησυχίες ή οι προβλέψεις πολλών επιβεβαιώθηκαν όταν τα κινητά των φεστιβαλιστών κουδούνισαν με email από τη διοργάνωση του Release λίγο πριν τις 8, λίγο μετά την ολοκλήρωση του εναρκτήριου set της ελπιδοφόρας περίπτωσης των Twin Sanity και αφού ο Ethismos είχε ξεκινήσει να μαζεύει τον λαό του σε πυκνές γραμμές κάτω από τη σκηνή. “Φίλες και φίλοι του Release Athens, Μόλις ενημερωθήκαμε ότι κατέφθασε και η τελευταία πτήση που θα μετέφερε μέλη των Wu-Tang Clan. Ανάμεσα σε αυτούς που τελικά ήρθαν στην Αθήνα δεν συμπεριλαμβάνονται οι εξής: Method Man, Ghostface Killah, GZA. Μέχρι στιγμής, δεν μας έχει δοθεί καμία εξήγηση για τους λόγους για τους οποίους δεν ήρθαν[…]”. Όχι ότι πέσαμε κι από τα σύννεφα, τα στοιχήματα μεταξύ των ψυλλιασμένων ή/και των μυημένων σχετικά με την τελική σύνθεση του Wu-Tang line-up που θα έφτανε στην Αθήνα έπεφταν μέρες πριν, ο Άγγελος Κυρούσης στα podcasts του Avopolis τα έλεγε επίσης αλλά ποιος τον άκουγε, όσοι είχαν επιχειρήσει και παλαιότερα να τους δουν live στην Ελλάδα είχαν έρθει με ιδιαίτερα χαμηλές προσδοκίες. Η απουσία του Ghostface Killah έτσουξε λίγο παραπάνω, αστειευτήκαμε λίγο σχετικά με το ότι θα προτιμούσαμε να λείπει ο RZA αντί για τον GZA, αλλά κατά τα άλλα business as usual. Ακόμα και αυτοί που έπεσαν όντως από τα σύννεφα δεν φάνηκαν να εξετάζουν σοβαρά το ενδεχόμενο να ζητήσουν την αποζημίωση του εισιτηρίου τους – μια δυνατότητα που έδωσε από την πρώτη στιγμή το φεστιβάλ με την ίδια ανακοίνωση.
Εντωμεταξύ στη σκηνή του Release οι εκπρόσωποι του ελληνικού hip hop που πλαισίωναν τα main acts της βραδιάς έδιναν τα ρέστα τους, ο καθένας με τον τρόπο του, και μάζευαν τους καρπούς των κόπων της σκηνής προς στα πρόσωπα και στον παλμό χιλιάδων, κατά μεγάλη πλειοψηφία νέων, ανθρώπων που βρέθηκαν από νωρίς για να φωνάξουν τους στίχους και τις ρίμες που παίζουν στο repeat στα ακουστικά και στα ηχεία τους όσο ψάχνουν τους δρόμους τους όλη τη χρονιά. O Εthismos με το πολύ ωραίο και ταιριαστό input του Dj Mellow έφερε μεγάλο μέρος του κόσμου του από νωρίς -σημαντικό επίτευγμα αν αναλογιστεί κανείς ότι πριν μόλις λίγες ημέρες είχε βγάλει sold out το Κατράκειο- έδωσε ένα άψογο live, με τις συνήθεις guest συνέργειες (εν προκειμένω Cego Menz και Buzz) που αποτελούν τα κερασάκια στην τούρτα κάθε hip hop live και απέδειξε για μια ακόμη φορά ότι δικαίως θεωρείται ένα μεγάλο next big thing της εγχώριας ραπ. Αυτό που γινόταν από κάτω ενώ απάνω ηχούσε το “El Traffico”, το “Mojo” και το «Γέννημα Θρέμμα» μιλούσε από μόνο του και οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια σε ένα μεγάλο highlight της βραδιάς. «Εγώ πέτυχα ό, τι έβαλα στόχο/ένα σπίτι ζεστό στην Αθήνα/ταράτσα να βλέπω το ουράνιο τόξο».
Λίγη ώρα μετά ο TΑΦ ΛΑΘΟΣ, με όλη τη φόρα της crossover απήχησης που βρήκε το τελευταίο του album Ακάρεα, ανέβηκε στη σκηνή με t-shirt Ol’ Dirty Bastard (με το χαρακτηριστικό εξώφυλλο του album Return to the 36 Chambers – The Dirty Version) για να δώσει ένα άκρως επαγγελματικό show φόρο τιμής στην προσωπική του διαδρομή και στην πολυσυλλεκτική του αισθητική. Από την κληρονομιά των Ψυχόδραμα 07 μέχρι το “’Άου” o ΤΑΦ ΛΑΘΟΣ με μπόλικα καταγγελτικά μηνύματα, ωδές στην Bashment Records και το φλεγόμενο εξώφυλλο του Ακάρεα να φλέγεται στην οθόνη πίσω του έχτισε αργά και σταθερά την εμφάνισή του κερδίζοντας τις εντυπώσεις και αποδεικνύοντας ότι αν και παλιά καραβάνα έχει ακόμα πολλές τελευταίες λέξεις να πει στη σκηνή του εγχώριου hip hop.
Κι ενώ τα πλήθη με κίτρινες μπασκετικές φανέλες Wu-Tang από το εδώ και ώρα εξαντλημένο merch point αυξάνονταν εντυπωσιακά κάτω και γύρω από τη σκηνή είχε έρθει η ώρα για ένα ακόμα highlight. Το act του Ocean Wisdom -μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας περίπτωσης ράπερ από το Λονδίνο- ικανοποίησε όλα τα πιθανά ραπ και hip hop γούστα με ένα εντυπωσιακό επί σκηνής blend του oldschool αμερικανικού hip hop και της φρέσκιας παραγωγής κι ένα απολαυστικό κοκτέιλ από αστραπιαίες ριπές στίχων με «εξωτική» βρετανική προφορά και πιο βραδυφλεγή, γκρουβάτα beats. O ράπερ που διεκδικεί άτυπα από τον Eminem τον τίτλο του «πιο γρήγορου ράπερ του κόσμου» και ο MC του που με την ενδυματολογική επιλογή ενός T-shirt με τον Παρθενώνα ήταν κομμένος και ραμμένος για να κερδίσει τη συμπάθεια και τα φλας του ελληνικού κοινού έστρωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το χαλί για το με ανάμικτα συναισθήματα πολυαναμενόμενο main act των Wu-Tang.
Οι Wu-Tang σημαίες ανέμιζαν παντού στην αρένα του Release και το στιλιζαρισμένο “W” logo τους είχε ανάψει στις γιγαντοοθόνες όταν μια live μπάντα (drums – κιθάρα – μπάσο – πλήκτρα) βγήκε στη σκηνή τραβώντας τα βλέμματα πάνω της – περιέργεια, προβληματισμό, αναπτερωμένες ελπίδες, ανάλογα με τις προσδοκίες και τα γούστα πομπού της. Η μπάντα αυτή έμελλε να χωρίσει το κοινό στα τρία και συγκεκριμένα σε εκείνους που τη θεώρησαν ένα αχρείαστο, ξεκούρδιστο filler, σε όσους βρήκαν τα γεμίσματά της και τη συνολική παρουσία της εξαιρετικά χρήσιμα και σε αυτούς που αδιαφόρησαν πλήρως γιατί τους ήταν αρκετό ότι έβλεπαν ένα κομμάτι της Wu-Tang ιστορίας ζωντανά επί σκηνής. Όσα ακολούθησαν μάλλον δικαίωσαν τους δύο τελευταίους αν και οι αρνητικές εντυπώσεις των πρώτων δεν στερήθηκαν εντελώς βασιμότητας.
Μετά από ένα τζαμάρισμα – «ζέσταμα» και υπό τους ήχους του sample από το “Bang Bang” της Nancy Sinatra προσαρμοσμένου στη φόρμα μιας Wu-Tang ιαχής ο χρισμένος mastermind του γκρουπ RZA έκανε την εμφάνισή του εν μέσω μιας θάλασσας χειροκροτημάτων και κραυγών για να δώσει το εναρκτήριο λάκτισμα στο set. “Da Mystery of Chessboxin” και τα μέλη των Wu που είχαν μπει σαν καλά παιδιά στην πτήση τους για την Αθήνα έσκαγαν ένας ένας στη σκηνή, α λα παραδοσιακά για να κάνουν το δικό τους κομμάτι από το battle rap τους κι εμείς μετράγαμε τις ανακοινωμένες απουσίες. Method Man, GZA, Ghostface Killah και bonus track ο επίσης πολύ σημαντικός για τη συνισταμένη της κολλεκτίβας Inspectah Deck. Αντ’ αυτών ο Young Dirty Bastard -γιος του μοναδικού Wu-Tang που δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας κι ανάμεσά τους- πανέτοιμος να δώσει τις πολύ χρήσιμες βοήθειές του όπου χρειαζόταν.
Με μπροστάρηδες τους RZA και Raekwon και τους Masta Killah, Young God και Cappadonna (την πρώτη και τελευταία προσθήκη στην original Wu-Tang κολλεκτίβα από το pool που είχε σχηματιστεί γύρω τους στα ‘90s) να τραβάνε το κουπί της αναπλήρωσης των υπολοίπων. Ο ήχος δεν ήταν πάντα ο καλύτερος αλλά τα hip hop lives δεν φημίζονται πάντα για τον ήχο τους – ούτε είναι η εντέλεια του ήχου που προσελκύει το κοινό τους σε αυτά. Αν και από την επιλογή των verses που όντως ακούστηκαν σε μια σειρά από εμβληματικά tracks των Wu-Tang γινόταν όλο και πιο σαφές ότι οι Wu-Tang γνώριζαν αρκετά έγκαιρα πόσοι και ποιοι θα βρίσκονταν επί σκηνής σε αυτήν την τελευταία ημέρα του Release Athens η προσπάθεια από τους παρευρισκόμενους για ένα ικανοποιητικό show ήταν κάτι παραπάνω από αρκετή για να παραγκωνίσει την όποια διάθεσή για γκρίνια.
Ναι οι Wu-Tang φλέρταραν σε αρκετές φάσεις με τον κίνδυνο μιας αρπαχτής, ναι έδωσαν «δυσανάλογο» ίσως χρόνο στα ποτ πουρί, τα medleys και τα cheesy tributes στους μεγάλους εκλιπόντες του hip hop και της ραπ -μεταξύ άλλων στον Notorious Β.I.G., στον Tupac και στον DMX- ναι ο RZA κατέφυγε πολλές φορές στην πρόζα. Μπορεί οι Wu-Tang να επένδυσαν αρκετά στην επίκληση του συναισθήματος των visuals γύρω από τον Ol’ Dirty Bastard και τα early days του clan στα στενά της Νέας Υόρκης και του Staten Island και να μη δόθηκε το υποδόριο χτύπημα στο στομάχι του “Protect Ya Neck”. Όμως με live στιγμές όπως το “Wu-Tang Clan Ain’t Nuthing Ta F’ Wit”, το “Shame on A Nigga” -όπου ο Young Dirty Bastard μπήκε αποστομωτικά και συγκινητικά στα παπούτσια του πατέρα του- το “C.R.E.A.M.” και τη θριαμβευτική κατακλείδα του "Triumph" να απλώνεται πάνω από μια θάλασσα υψωμένων χεριών στον σχηματισμό των Wu-Tang φτερών, οι Wu-Tang Clan κατάφεραν να ικανοποιήσουν τα απωθημένα πολλών που μεγάλωσαν με τις κασέτες τους και έψαχναν τα πρώτα albums στα συνοικιακά δισκάδικα της προ-streaming εποχής και να εμπνεύσουν πολλούς νεότερους που έμαθαν πρώτα να αναγνωρίζουν το logo και άκουσαν μετά τη μουσική πίσω από αυτό. Απωθημένα τόσο εκείνων που δεν τους είχαν δει ποτέ live όσο και αυτών που είχαν απογοητευτεί από τις προηγούμενες εν Ελλάδι απόπειρες. Κατάφεραν να περιφρουρήσουν το αποτύπωμα της περίπτωσής τους στη hip hop και ευρύτερη ποπ κουλτούρα και να αποφύγουν τα απόνερα ενός προεξοφλημένου φιάσκου με ένα show άνω των προσδοκιών. Ένα allover branded show, ναι, με πολλά σημεία που ενδεχομένως σηκώνουν συζήτηση αλλά και ένα show κομμένο και ραμμένο για να γιορτάσει το hip hop ακριβώς τη χρονιά που κλείνει τα 50 χρόνια του, ακριβώς τη χρονιά που οι Wu-Tang γιορτάζουν τα τριάντα χρόνια από την κυκλοφορία εκείνου του πρώτου album που θα άλλαζε πολλά στο σύγχρονο hip hop. Ένα show που κατέληγε από κάθε πιθανό δρόμο σε ένα αναπόδραστο μήνυμα: Wu-Tang Forever.
Bonus track: Πάνω από τον δρόμο της επιστροφής για τα αυτοσχέδια και μη parking γύρω από την Πλατεία Νερού δέσποζε ένα μεγάλο φεγγάρι στον δικό του δρόμο για το γέμισμα της πανσελήνου. Κατά έναν περίεργο τρόπο θύμιζε πολύ κι αυτό το logo των Wu-Tang. Κάπως σαν να τον παραδεχόταν κι αυτό: Wu-Tang is forever.
