Mε αφορμή τη συμμετοχή τους στα Plasmata II – Ioannina και τις «Maenads» μιλήσαμε με τις Ελένη Ικονιάδου, Αλίκη Λευθεριώτη και Αφροδίτη Ψαρρά για να μας πουν περισσότερα για τις δικές τους Μαινάδες. Συγκεκριμένα στα Ιωάννινα κατάφερα να συναντηθώ με την Αφροδίτη Ψαρρά η οποία μίλησε για όλη την ομάδα.
Αθήνα, Λονδίνο, Σιάτλ – πώς δημιουργήθηκαν οι Μαινάδες;
Οι Maenads στην ουσία ξεκίνησαν από την Ελένη Ικονιάδου και εμένα, και στην πρώτες μας συνεργασίες για το Future Chorus και το Hydra Polyvocals (στο Deree) η τρίτη συνεργάτιδα ήταν η Anne Duffau. Η Αλίκη προστέθηκε στο πρότζεκτ που κάναμε για τα Πλάσματα ΙΙ. Και γενικότερα, η ιδέα είναι ότι η σύσταση της ομάδας μπορεί να αλλάξει ανάλογα με τα πρότζεκτ που κάνουμε. Ο τρόπος που παρουσιάσαμε την ομάδα για τα Πλάσματα ΙΙ είναι ο εξής: Οι Maenads (Μαινάδες) είναι μια συνεχώς εξελισσόμενη πλατφόρμα για οπτικοακουστικά, επιτελεστικά, και γλωσσικά έργα. Σ’ αυτή την περίσταση, η σύσταση της ομάδας αποτελείται από τις Ελένη Ικονιάδου, Αλίκη Λευθεριώτη και Αφροδίτη Ψαρρά.
Πώς δώσατε τον τελικό χαρακτήρα με άρωμα Ηπείρου στο πρότζεκτ αυτό;
Μιλήσαμε και κάναμε μεγάλη έρευνα για τη φωνή του μοιρολογιού και συγκεκριμένα τη γυναίκα της Ηπείρου. Στην αρχή επιδιώξαμε να βρούμε αρχειακό υλικό το οποίο θα επεξεργαζόμασταν στη σύνθεσή μας, αλλά στην πορεία αυτό αποδείχθηκε πάρα πολύ δύσκολο, ιδιαίτερα ως προς τη γυναικεία φωνή. Στη συνέχεια ψάξαμε για κάποιον τοπικό συνεργάτη και προσεγγίσαμε τον Δημήτρη Μπατσή σε περίπτωση που μπορούσε να μας φέρει σε επαφή με μοιρολογίστρες, κάτι που επίσης αποδείχθηκε αδύνατο. Υπάρχουν αλλά είναι κλειστές και δεν μιλάνε εύκολα προς τα έξω. Μέσω της Μαρίας Βαρελλά μάθαμε για την Εβίτα Θεοχάρη που έχει εκπομπή στο ραδιόφωνο Ιωαννίνων με παραδοσιακή μουσική κι ανακαλύψαμε μια εκπομπή αφιερωμένη στο μοιρολόι, όπου κι εκεί πρωταγωνιστούσε είτε το μοιρολόι από άντρες ή σκάρος, που είναι ορχηστρικό μοιρολόι με κλαρίνα και άλλα παραδοσιακά όργανα. Μέσα σε όλα, εντοπίσαμε κι ένα πολυφωνικό σχήμα από το Πωγώνι της Φανής Δημοπούλου και ως σύμπτωση και για το προηγούμενο πρότζεκτ είχαμε συνεργαστεί με άτομα από το Πωγώνι, οπότε εκεί αποφασίσαμε να εστιάσουμε πάλι, καθώς γνωρίζαμε και μουσικούς από την περιοχή που θα μπορούσαν να συμμετέχουν στην ηχογράφηση. Προσλάβαμε λοιπόν ένα σχήμα που είναι από τα Κτίσματα Πωγωνίου, το γκρουπ της Ανθούλας Κώτσου, η οποία δυστυχώς πέθανε το 2017. Το σχήμα των μοιρολογιστρών το οποίο ηχογραφήθηκε αποτελείται από τον γιό και την εγγονή της Ανθούλας Κώτσου, Βαγγέλη και Ανθούλα αντίστοιχα, και δυο συγχωριανές συμμετέχουσες οι Ρούλα Ριφουνά, Σταυρούλα Αηδόνη, και τον Νίκο Μενουδάκη.
Στη συνέχεια τους ηχογράφησε η Αλίκη στην Αθήνα, σε δέκα τραγούδια παραδοσιακά μοιρολόγια, άλλα πολυφωνικά κι άλλα με σόλο φωνή και με αυτά δημιουργήσαμε το βασικό μας αρχείο πάνω στο οποίο δουλέψαμε. Μετά θα προχωρούσαμε στη σύνθεση και στόχος μας ήταν να φτιάξουμε κάτι που θα εξελισσόταν στον χρόνο – δεν μας ενδιέφερε να κάνουμε μια σύνθεση που θα ήταν στατική. Αρχικά σκεφτήκαμε να στραφούμε στο voice cloning, αλλά το αρχείο μας ήταν πολύ μικρό για τέτοια χρήση. Ξέραμε ότι θέλαμε να εμπλέξουμε την τεχνητή νοημοσύνη στο έργο μας κι έτσι αποφασίσαμε να πάρουμε τα μοιρολόγια που έχουμε και να τα βάλουμε στο chatgpt και του ζητήσαμε να φτιάξει μοιρολόγια παρόμοια με αυτά, τα οποία επίσης δεν είναι όπως τα αυθεντικά, είναι περισσότερο ένα είδος μίμηση. Καταλήξαμε σε 20 συνθετικά μοιρολόγια από τα οποία ωστόσο χρησιμοποιήσαμε τελικά ένα ή δύο, γιατί δεν μας ικανοποιούσαν ως αποτέλεσμα. Για αυτό δοκιμάσαμε μια τεχνική «από κείμενο σε φωνή» και μετά χρησιμοποιήσαμε voice coder για να το κάνουμε να τραγουδήσει, εφαρμόζοντας την πληροφορία των τόνων που είχαν τα αληθινά μοιρολόγια. Και το αποτέλεσμα είναι κάτι που ακούγεται σαν μοιρολόι ενώ είναι κάτι πολύ μηχανικό ταυτόχρονα. Προσθέσαμε και αυτά στο αρχείο μας και δημιουργήσαμε ένα κοινό αρχείο, με τα αληθινά και τα κατασκευασμένα, τα ανθρώπινα και τα μη ανθρώπινα, και ξεκινήσαμε τη διαδικασία της σύνθεσης.
Γνωρίζοντας τον χώρο της εγκατάστασης και ξέροντας ότι θα κάναμε μια πολυκάναλη σύνθεση, αρχίσαμε να μελετάμε πού θα μπουν τα ηχεία, περιμένοντας την αρχαιολογική υπηρεσία να μας δώσει την άδεια για να τα βάλουμε μέσα στα κελιά, όπου και τελικά μπήκαν και έγιναν κάπως αόρατα, χωρίς να ενοχλούν την προσβασιμότητα των επισκεπτών. Έχοντας λοιπόν στη διάθεσή μας δέκα κελιά, ξέραμε ότι θα δουλέψουμε με δέκα κανάλια. Στη συνέχεια χρησιμοποιώντας πολύ προγραμματισμό, πολλές εφαρμογές και επεξεργασία, φτιάξαμε δέκα «σκηνές», οι οποίες ωστόσο κάθε φορά θα ακούγονταν και διαφορετικά, έτσι ο επισκέπτης κάθε φορά ακούει κάτι παρόμοιο αλλά ταυτόχρονα και διαφορετικό, καθώς με τις συντεταγμένες που έχουμε δώσει στο πρόγραμμα να τρέχει αλλάζει συνέχεια η σύνθεση. Ήταν μια πολύ ομαδική διαδικασία, ακόμα και στα κομμάτια που αρχικά δούλεψε η καθεμία μόνη της. Αποδείχθηκε επίσης αρκετά χρονοβόρα διαδικασία καθώς μας πήρε τεσσεράμισι μήνες, όπου βρισκόμασταν στο zoom 3 φορές την εβδομάδα, για πάρα πολλές ώρες, αλλά εντέλει καταφέραμε να φτιάξουμε τη σύνθεση που μας ικανοποιούσε.
Θέλαμε να δημιουργήσουμε μια χορωδία θρήνων, η οποία να έχει και τα χαρακτηριστικά του μοιρολογιού, να είναι διακριτά τα μέρη που είναι τραγουδιστά και να μπορείς να ακούς τις λέξεις, να ακούς το νόημα του τι λέει το κάθε μοιρολόι, αλλά να υπάρχουν και σημεία που να είναι εντελώς παραμορφωμένα, και τραβηγμένα και μη ανθρώπινα. Δηλαδή υπάρχει ένα άλλο επίπεδο σημασίας εκεί όπου η ομιλία χάνεται και μετατρέπεται σε βοή, σε κραυγή, σε μη αναγνωρίσιμη φωνητική έκφραση. Στη σύνθεση η λογική μας ήταν εφόσον ένας επισκέπτης θα μπορούσε να καθίσει 5 λεπτά στον χώρο να έχει τη δυνατότητα να ακούσει 3 με 5 σκηνές, να αλλάζουν δηλαδή με αυτόν τον ρυθμό.
Πώς ήταν η πρώτη σας εντύπωση όταν ακούσατε την τελική σύνθεση μέσα στη στοά, στον χώρο της εγκατάστασης;
Ο χώρος το αναδεικνύει εξαιρετικά και ήμασταν πολύ χαρούμενες και πολύ ικανοποιημένες με το αποτέλεσμα. Κι η επιλογή του κόκκινου στον φωτισμό ταίριαξε πολύ και ήταν πολύ συνειδητή, καθώς για εμάς το κόκκινο συμβολίζει το εσωτερικό του σώματος, το αίμα, την απώλεια, έχει το πάθος, συνδέεται δηλαδή με το μοιρολόι.
Ποια ήταν τα βασικά στοιχεία που θέλατε να τονίσετε μέσω αυτού του πρότζεκτ;
Μας ενδιέφερε η ιδέα του πλουραλισμού της φωνής, το πώς από τις πολλές φωνές δημιουργείται εντέλει μία φωνή, κι αυτό θέλαμε να βγει στη σύνθεση και στο έργο. Πώς η πολυφωνία συναντά αυτή τη συλλογικότητα κι έρχεται κάπως και καταλήγει να γίνεται ένα. Άλλο βασικό στοιχείο ήταν η ιδέα της παράδοσης και η επανεξέτασή της και πώς μέσα από την τεχνολογία μπορούμε να την δούμε με μια κριτική ματιά. Χωρίς να είναι η τεχνολογία ένας τρόπος να λύσουμε προβλήματα, αλλά να θέσουμε καινούργια ερωτήματα ως προς το πώς μπορεί να εξελιχθεί η παράδοση. Επίσης, επιλέξαμε το μοιρολόι επειδή αυτό αποτελούσε πάντα μια μορφή έκφρασης της γυναίκας, σε εποχές που δεν είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν παραπάνω, αν και στην έρευνά μας διαπιστώσαμε ότι εντοπίσαμε ένα πάρα πολύ ανδροκρατούμενο αρχείο και θελήσαμε να μεγαλώσουμε αυτό το αρχείο με γυναίκειες φωνές. Χωρίς να ακυρώσουμε τις αντρικές και κρατώντας τες, επιδιώξαμε να βγουν μπροστά οι γυναικείες φωνές.
Πώς ήταν η συνεργασία σας με τη Στέγη και πώς βλέπετε αυτού του είδους τις πρωτοβουλίες στήριξης της Τέχνης;
Ήταν πάρα πολύ καλή, εμάς η ανάθεση έγινε μέσω της Δάφνης Δραγώνα, η οποία είναι μια επιμελήτρια με φοβερή εμπειρία, αλλά και στη συνέχεια όσες φορές χρειάστηκε να μιλήσουμε και με τον Πρόδρομο Τσιαβό είχαμε πάρα πολύ καλή συνεργασία και επικοινωνία. Μας βοήθησαν πάρα πολύ ώστε να φέρουμε το όραμά μας και να το κάνουμε πραγματικότητα εδώ στα Ιωάννινα, δεν θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο χωρίς την υποστήριξή τους. Ήταν ένα πρότζεκτ με πάρα πολύ μεγάλο κόστος, καθώς χρειάστηκε να προσλάβουμε πολύ κόσμο – οπότε είμαστε ευγνώμονες που μας δόθηκε η ευκαιρία να κάνουμε αυτό το πρότζεκτ με αυτές τις συνθήκες και σε αυτόν τον χώρο και με το πρότζεκτ αυτό γνωριστήκαμε και οι 3 μεταξύ μας καλύτερα, ήρθαμε πιο κοντά, περάσαμε χρόνο μαζί και επιτέλους βρεθήκαμε και από κοντά και οι 3 μας στον ίδιο χώρο.
Αυτή η ζύμωση, δημιούργησε νέες ιδέες, πρότζεκτ που θα δούμε στο μέλλον;
Πιστεύω πως ναι σίγουρα, αν και προς το παρόν είμαστε ακόμα πολύ μέσα σε αυτό το πρότζεκτ, θέλουμε κι άλλο χρόνο για να το επεξεργαστούμε. Οι «Μαινάδες» δεν είναι το τελευταίο μας πρότζεκτ, θα ακολουθήσουν πολλά ακόμα.
Η Αλίκη Λευθεριώτη είναι παραγωγός μουσικής, συνθέτρια, ερμηνεύτρια και DJ που ζει στην Αθήνα και εστιάζει στα plunderphonics, τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό και την ηλεκτροακουστική σύνθεση, συνεργαζόμενη με καλλιτέχνες του κινηματογράφου, του χορού και μεικτών μέσων.
Η Ελένη Ικονιάδου είναι media artist και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ψηφιακού Πολιτισμού και Ηχητικών Τεχνών στο Royal College of Art (RCA) του Λονδίνου. Η τρέχουσα έρευνά της εστιάζει στα σημεία τομής της ηχητικής πρακτικής, της τέχνης νέων μέσων και των φωνητικών σπουδών.
Η Αφροδίτη Ψαρρά είναι διαθεματική καλλιτέχνιδα και Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ψηφιακών Τεχνών και Πειραματικών Μέσων (DXARTS) στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, όπου διευθύνει επίσης το εργαστήριο DXARTS Softlab. Η έρευνά της εστιάζει στην αλληλεπίδραση τέχνης και επιστήμης με έναν κριτικό λόγο στη δημιουργία αντικειμένων τέχνης.
Διαβάστε εδώ περισσότερα για Maenads – ενώ και οι 3 τους έχουν τη δική τους εκπομπή στο Movement radio: Out of Tune της Αλίκης Λευθεριώτη, Fugitive Voices της Ελένης Ικονιάδου και Transmission Ecologies της Αφροδίτης Ψαρρά.
