Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οπότε και ξεκίνησε την πορεία του ως πιανίστας στις μπουάτ της Πλάκας, ο Μιχάλης Τερζής έχει καταθέσει πλούσιο έργο –συνθετικό, δισκογραφικό, συναυλιακό. Επόμενη στάση της διαδρομής του το έργο «Ο Ύμνος Της Αθηνάς», σε ποίηση Κωστή Παλαμά. Ξεφεύγοντας για λίγο από την απαιτητική προετοιμασία και οργάνωση του εγχειρήματος, μας εξηγεί τι τον συγκινεί στην ποίηση του Παλαμά, αλλά και πώς έχει εξελιχθεί ως συνθέτης μέσα στα χρόνια...
Έχετε έτοιμο το συμφωνικό έργο σας Ο Ύμνος Της Αθηνάς, σε ποίηση Κωστή Παλαμά, το οποίο πρωτοακούστηκε το 1994. Μιλήστε μας για τη δημιουργία του...
Το ποιητικό αυτό κείμενο του Κωστή Παλαμά, είναι συγκλονιστικό, πολύ βαθύ και πολυδιάστατο στη σύλληψή του. Με είχε εντυπωσιάσει από την αρχή και προσπαθούσα καιρό να ορίσω τα μέτρα και τη δυναμική του. Ο ποιητής, χρησιμοποιώντας τον πολύ ελκυστικό μύθο των Γιγάντων και της Γιγαντομαχίας, επεκτείνεται σε έναν νοητό κόσμο, στον οποίον –με εργαλείο την αλληγορία και τον συμβολισμό– δημιουργεί ένα έργο μεγάλων διαστάσεων, με κορωνίδα της ποιητικής του τις έννοιες Δίκαιον-Άδικον. Ξεκίνησα να συνθέτω σε μια εποχή που προσπαθούσα να σπάσω τη «φόρμα τραγούδι» και να πειραματιστώ στο ευρύτατο πεδίο της συμφωνικής μουσικής και της συμφωνικής ορχήστρας, που περιέχει ως βασικά δομικά στοιχεία της μικτή χορωδία, τενόρο, σοπράνο και αφηγητή. Την ευκαιρία μού την έδωσε ο Μίκης Θεοδωράκης, όταν –ως διευθυντής των μουσικών συνόλων της ΕΡΤ το 1994– μού παρήγγειλε το έργο, το οποίο παρουσιάστηκε τότε στο Παλλάς.
Με ποια αφορμή γίνεται αυτή η νέα συναυλία;
Η συναυλία γίνεται με αφορμή τα 70 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου Ποιητή και τελεί υπό την Αιγίδα του Ιδρύματος Κωστή Παλαμά και του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού & Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων. Είναι μια τιμητική συνεργασία με τα σημαντικά Μουσικά Σύνολα της χώρας μας, τα Μουσικά Σύνολα του Δήμου Αθηναίων, με διδασκαλία χορωδίας από τον Σταύρο Μπερή και μουσική διεύθυνση του Ελευθερίου Καλκάνη.
Κάνατε επεμβάσεις στις αρχικές παρτιτούρες για τη νέα παρουσίαση του έργου;
Ναι, από το 1994 που παρουσιάστηκε και εντεύθεν, ξαναδούλεψα το έργο – κρατώντας τις αρχικές ενορχηστρώσεις του πρώτου μέρους, που έγιναν τότε με τη συνεργασία του Βασίλη Κουμπή. Στη συνέχεια πρόσθεσα ένα δεύτερο μέρος, πολύ εκτεταμένο, με πλοκή και δράση από τους σολίστες μου, τη χορωδία και τον αφηγητή. Σε αυτήν, την ολοκληρωμένη του πλέον μορφή, θα το παρακολουθήσουμε στην επερχόμενη συναυλία. Αυτό το δεύτερο μέρος είναι αναφορά στην επίθεση των Γιγάντων, οι οποίοι ξαφνικά εξεγείρονται να καταστρέψουν τον κόσμο και το βιός των ανθρώπων. Εκσφενδονίζουν βουνά, εξαπολύουν καταιγίδες, θύελλες, φωτιά, χαλασμό και λάβα. Οι θάλασσες χωρίζονται… Σκοτάδι απλώνεται παντού. Οι άνθρωποι τρομαγμένοι σπεύδουν ικέτες και ζητούν τη βοήθεια των θεών.
Η ποίηση του Παλαμά έχει αποτελέσει κι άλλες φορές πηγή έμπνευσης για εσάς. Ποια στοιχεία της σας θέλγουν και ποια θεωρείτε ότι (θα έπρεπε να) είναι η θέση της στο σήμερα;
Η ποίηση του Παλαμά είναι πολυσήμαντη και σπουδαία. Καταπιάνεται με όλα όσα αποτελούν τις μεγάλες αξίες της ζωής, όπως το πράττουν όλοι οι μεγάλοι μας ποιητές. Αντλεί την έμπνευσή του ο Ποιητής από το ιστορικό γίγνεσθαι του σύμπαντος κόσμου και της Πατρίδας του, από τα δράματα, τους θριάμβους, τις καταστροφές και τα θαύματα της ζωής μας, έχοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο και τη μοίρα του. Στον Ύμνο Της Αθηνάς η γραφή του Παλαμά διέπεται από μια Αισχύλεια λογική (σοφία), στην οποία κυριαρχούν –ως κορωνίδα της ποιητικής του στο έργο– οι έννοιες Δίκαιον και Άδικον. «Κι ο Αχιλλέας με Άδικο σπαθί το Δίκιο του όρμησε να πάρει» και πιο κάτω: «Και τους δικαίους θα αγαπώ και θα τηρώ τους νόμους, θα κατατρέχω το κακό…», «Ευγενικοί και Δίκαιοι θεοί χαρές του κόσμου, φέρτε βοήθεια στους πιστούς, σώστε τη μαύρη πλάση», «Κι η Νίκη εσένα ακολουθεί με τη δικαιοσύνη».
Από την άλλη, ο Παλαμάς είναι βαθιά αισθαντικός, Λυρικός, Ερωτικός… Η όποια δυσκολία με τη γλώσσα –για τους νεότερους– δεν αφορά στον ποιητή. Όπως δεν αφορά τον Παπαδιαμάντη ή τον Ευριπίδη. Ο Παλαμάς είναι ταυτοχρόνως εθνικός μα και παγκόσμιος, όταν γράφει (σ’ έναν στίχο του-τραγούδι μου): «Του κόσμου είμαι πολίτης, Πατρίδα έχω τη γη…».
Ποιες είναι οι παγίδες στις οποίες μπορεί να πέσει ένας συνθέτης που καταπιάνεται με τη μελοποίηση ποίησης; Τι σας έχει διδάξει η πολύχρονη εμπειρία σας;
Η παγίδα είναι πάντα η τυχόν ανεπάρκεια, ο λογιοτατισμός, ο στόμφος, η αμετροέπεια, η έπαρση. Είχα κι έχω πάντα ως μέτρο το: «Μηδέν Άγαν» των αρχαίων μας (Τίποτα το υπερβολικό). Δωρική λοιπόν λιτότητα στην έκφραση και στα μέσα. Να φανερωθεί η αλήθεια που υπάρχει μέσα στα λόγια του ποιητή. Αυτή είναι η ευθύνη και η έγνοια μου πάντα, που με κρατάει άγρυπνο, μέχρις ότου ωριμάσει μέσα μου η εικόνα του έργου, το οποίο στέκει μπροστά μου σαν βουνό... Είναι ένας αγώνας αβέβαιος, αμφίρροπος, που κρίνεται πάντα εκ του αποτελέσματος.
Ας πάμε λίγο πίσω. Γεννηθήκατε στην Αξιούπολη της Μακεδονίας. Ποια ήταν τα πρώτα σας μουσικά ερεθίσματα και πώς οδηγηθήκατε στις μουσικές σπουδές;
Νομίζω πως η μουσική ήταν συνυφασμένη με τη φύση μου και με το ένστικτό μου. Αντιλαμβανόμουν τον κόσμο μέσα από τον ρυθμό και τους ήχους. Τα θρανία του Δημοτικού (τα θυμάστε), είχαν καταπληκτικό κρουστό ήχο, προς μεγάλη δυσφορία των διπλανών μου (γέλια), όπως και οι ήχοι του φυσικού περιβάλλοντος, της βροχής, του ρου του Αξιού, του τραίνου στις ράγες της «σιδεράς» γέφυρας τις νύχτες του χειμώνα, της βροντής κλπ. Η μουσική και το τραγούδι ήταν, επίσης, συνυφασμένα με τη ζωή μας στο σπίτι μου. Ως παιδί έχω ξενυχτήσει ακούγοντας μουσικές σε μακεδονίτικους γάμους, πανηγύρια, γλέντια. Έχω συμμετάσχει σε νυχτέρια τα καλοκαίρια, τραγουδώντας μαζί με όλη τη γειτονιά, με τον Γρηγόρη και τον Ηρακλή πρωτοκαθεδρία (πρώτοι μου δάσκαλοι, μεγαλύτεροί μου) να παίζουν κιθάρες κι εγώ να προσπαθώ να τους μιμηθώ. Μετά ήρθε το Ωδείο, τα ιδιαίτερα μαθήματα, ατελείωτες ώρες μελέτης. Αν δεν μελετήσεις σκληρά δεν μπορείς να κάνεις βήμα...
Ποιοι είναι εκείνοι οι δημιουργοί οι οποίοι σας ενέπνευσαν στο ξεκίνημά σας στη σύνθεση;
Πολλοί με επηρέασαν... Οι γνήσιοι, οι ενστικτώδεις και πηγαίοι δημιουργοί του δημοτικού και του λαϊκού/ρεμπέτικου τραγουδιού. Η εκκλησία με τις ψαλμωδίες, όπου συμμετείχα. Η παγκόσμια μουσική σκάλα που έφτανε στα αυτιά μου από τα 14-15 μου χρόνια, από ένα ραδιόφωνο-δώρο του πατέρα μου στη γιορτή μου. Η αυτάρκεια των τραγουδιών του Μάρκου, του Τσιτσάνη και όλων ανεξαιρέτως των άλλων. Η μαγεία της μουσικής του Θεοδωράκη, του Χατζιδάκι και όλων ανεξαιρέτως των άλλων. Οι Beatles και οι υπόλοιποι, η τζαζ, οι εθνικές μουσικές των λαών. Η κλασική μουσική , η 5η του Μπετόβεν, οι Τέσσερις Εποχές του Βιβάλντι, η Δόμνα Ευνουχίδου στο πιάνο με τους Ελληνικούς Χορούς του Γιάννη Κωνσταντινίδη. Οι Ελληνικοί Χοροί του Σκαλκώτα, του Καλομοίρη. Ο Λίστ… Ο Μότζαρτ... Ο Ντεμπισί… Η άμμος της θάλασσας.
Συγκρίνοντας με τον σημερινό εαυτό σας, ποια πράγματα άλλαξαν και ποια παρέμειναν αναλλοίωτα στον τρόπο και στη διάθεση με την οποία γράφετε μουσική;
Ποια πράγματα άλλαξαν; Άλλαξαν πολλά… Ο ξέφρενος αυθορμητισμός έδωσε τη θέση του στη μεθοδικότητα και στην κριτική στάση και αναθεώρηση κατά την επεξεργασία. Είναι αυτό που λέμε δεύτερη αφαιρετική ματιά σε κάθε βήμα της δημιουργίας. Η αναζήτηση του απροσδιόριστου, του άπιαστου… Παραμένει, όμως, πάντα αναλλοίωτος ο αυθορμητισμός στα πρώτα στάδια της ανακάλυψης των στοιχείων ενός μουσικού θέματος.
Απ’ όσα γνωρίζω, ετοιμάζετε μια νέα δουλειά σε στίχους Μάνου Ελευθερίου. Θέλετε να μας πείτε μερικά πράγματα γι' αυτήν;
Τα κείμενα του Μάνου Ελευθερίου είναι σημαντικά, ο λόγος του είναι μεστός, βαθύς και εναρμονισμένος· εμπεριέχει, επομένως, χιλιάδες μελωδίες. Διεισδύει και καταγράφει ο Μάνος το προσωπικό του βίωμα-σύμπαν, που ταυτίζεται και περνάει στη συνείδηση του κόσμου γιατί είναι γνήσιο και αληθινό. Κάποια στιγμή θα βρούμε τον χρόνο να ηχογραφήσουμε –με ερμηνευτή κορυφαίο τραγουδιστή– αυτά τα πολύ όμορφα τραγούδια μας.
Είστε ένας συνθέτης με τεράστιο όγκο δουλειάς, με πολλούς δίσκους, ανάμεσά τους και κάμποσες διεθνείς κυκλοφορίες. Παρ’ όλα αυτά, η εντύπωσή μου είναι ότι η παρουσία σας στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο είναι δυσανάλογα μικρή. Ήταν μια δική σας επιλογή;
Πράγματι, έχω δημιουργήσει κάποιο έργο μέσα στον χρόνο. Κι έχω και πολλά πράγματα στο συρτάρι μου. Δεν σταμάτησα ποτέ να δημιουργώ. Είχα κι έχω τους δικούς μου στόχους. Μου αρέσει η φράση του ποιητή Νίκου Ρίγγα: «Περήφανος ναι, περίφαντος όχι». Η παρουσία μου στα μέσα είναι λοιπόν θέμα πολύ σοβαρό και χρήσιμο, αλλά δεν αφορά εμένα. Είναι δουλειά της εταιρείας αυτό. Δεν είναι δουλειά μου να τρέχω πίσω από την εφήμερη δόξα, δεν μου λέει τίποτα κάτι τέτοιο.
Ασφαλώς θέλω να φτάνει στον κόσμο το έργο μου, να γίνεται γνωστό, να ακούγονται η μουσική και τα τραγούδια μου. Άλλωστε ζω μέσα στην κοινωνία σε πλήρη όσμωση με το κοινωνικό γίγνεσθαι, και από εκεί αντλώ την έμπνευσή μου… Οι πιο εμπορικοί δίσκοι είναι οι ποιοτικοί, γιατί έχουν διάρκεια. Αισθάνομαι έτσι ευγνωμοσύνη κι έχω πάντα ένα ευχαριστώ για όσους ανθρώπους ευσυνείδητα μοχθούν για το καλύτερο στον χώρο της μουσικής μας, αλλά και γενικότερα στις εκφάνσεις της ζωής μας. Τους σέβομαι πραγματικά και τους θαυμάζω.
Έχετε μιλήσει στο παρελθόν για το ότι αρκετοί δίσκοι σας δεν υπάρχουν πλέον στα δισκοπωλεία, καθώς έχουν καταργηθεί από τους καταλόγους των εταιρειών που τους εξέδωσαν αρχικά. Σκέφτεστε να τους ξανακυκλοφορήσετε, έστω μέσω άλλων διαύλων, όπως το ίντερνετ;
Συνολικά, σχεδόν, η δισκογραφία όλων μας είναι δυστυχώς απούσα από την αγορά. Κάτι λίγα πράγματα βρίσκει κανείς. Στο YouTube όμως έχουν αναρτήσει φίλοι μου πολλά τραγούδια μου. Από εκεί μπορεί να τα πάρει όποιος θέλει, ή απλά να τα ακούσει, δωρεάν. Από την άλλη, έχω ξαναδουλέψει και είναι έτοιμα σχεδόν, τα Μανιάτικα του Κυριάκου Κάσση. Έχω διευρύνει τη φόρμα, πρόσθεσα αφηγηματικά μέρη και θα παρουσιαστούν με μεγάλη ορχήστρα και νέους τραγουδιστές, πρωτόβγαλτους, που κατέχουν το Μανιάτικο μουσικό ιδίωμα. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Θρήνο Για Την Κύπρο του Γιάννη Ρίτσου.
Στη δύσκολη εποχή την οποία διανύουμε, με όλα τα αρνητικά μαντάτα που μάς βομβαρδίζουν καθημερινά, βρίσκετε λόγους να αισιοδοξείτε για το μέλλον του ελληνικού τραγουδιού –αλλά και της χώρας γενικότερα;
Ο άνθρωπος, ο Νους του ανθρώπου, με το δίκαιον και την αλήθεια του, δεν θα ηττηθεί ποτέ. Ο χρόνος θα τιμήσει την ύπαρξή του στο τώρα και στο διηνεκές. Σε αυτά τα πεδία κινείται και η τέχνη, γι' αυτό η δημιουργία δεν θα σταματήσει. Η τέχνη εμπνέει και δυναμώνει το φρόνημα ενός ολόκληρου λαού, ιδιαίτερα σε πολύ δύσκολες στιγμές όπως τώρα. Το τραγούδι με την αλήθεια του συγκλονίζει την ψυχή των ανθρώπων γιατί περνάει κατ’ ευθείαν στη συνείδηση (όταν είναι αληθινό). Η ανθρωπιστική καταστροφή που προκλήθηκε στη χώρα μας είναι πρωτοφανής και αγγίζει τα όρια της γενοκτονίας. Το μαρτυρούν δυστυχώς οι αριθμοί. Αλλά το περιθώριο δεν ταιριάζει στον ελληνικό λαό. Η αλληλεγγύη είναι το λιγότερο που οφείλουμε στους συνανθρώπους μας και στην κοινωνία. Έτσι, μέρος των εσόδων της συναυλίας στο Μέγαρο στις 27 Ιανουαρίου θα διατεθεί υπέρ των συσσιτίων του Δήμου και του ταμείου αστέγων Κ.Υ.Α.Δ.Α.
{youtube}0T0pv4kssiQ{/youtube}
