Η Έλλη Πασπαλά ήταν πάντα ειδική περίπτωση στο ελληνικό τραγούδι –θα μπορούσα να τη χαρακτηρίσω μία από τις πιο εκλεκτικές παρουσίες στον χώρο της. Τα live της, οι δίσκοι της, οι μουσικές της επιλογές επικουρούν αυτή την άποψη: νομίζω ότι παίζει μόνη της μπάλα, σε ένα γήπεδο όπου δεν υπάρχει ουσιαστικός αντίπαλος αντίστοιχων καλλιτεχνικών προσδοκιών. Κάπως έτσι είναι και το τελευταίο live που παρουσιάζει με τον Τάκη Φαραζή εδώ και αρκετό καιρό σε διάφορα μέρη της Αθήνας και της Ελλάδας. Ένα live ξενόγλωσσο, με γνωστά και άγνωστα τραγούδια, το οποίο προσπαθεί να δημιουργήσει ένα νυχτερινό soundtrack λίγο πιο λυρικό, λίγο πιο ταξιδιάρικο και ονειρικό, διαφορετικό από όσα μας έχει συνηθίσει η νυχτερινή Αθήνα. Αυτό τον καιρό οι δύο καλλιτέχνες βρίσκονται στο Δίπλα Στο Ποτάμι (επόμενη παράσταση το Σάββατο, 18 του μήνα) κι έτσι βρήκαμε αφορμή να τα πούμε από κοντά με την ερμηνεύτρια, μιλώντας επί παντός επιστητού...
Όσοι παρακολουθούμε από κοντά τα μουσικά γεγονότα έχουμε μία τάση –αν θέλετε για διευκόλυνσή μας– να κατηγοριοποιούμε τις μουσικές, τους ερμηνευτές κλπ. Στις δική σας περίπτωση οφείλω να ομολογήσω ότι δυσκολεύομαι να σας τοποθετήσω κάπου. Από τον όρο έντεχνο μάλλον απέχετε αρκετά, δεν είστε τζαζ τραγουδίστρια, δεν αγγίζεται τα λαϊκά τραγούδια ως είθισται. Τελικά σε ποιο κουτάκι να σας βάλω;
Κοιτάζοντας προς τα πίσω αντιλαμβάνομαι ότι ασυνείδητα δεν ήθελα να μπω σε κάποια κατηγορία. Κάπου ασφυκτιώ και η ίδια. Θέλω να έχω την άνεση και το δικαίωμα να δοκιμαστώ όπου θέλω, ανά πάσα στιγμή. Παλιά στα δισκοπωλεία, όταν προσπαθούσε κάποιος να βρει δίσκο μου στα ράφια –πριν μπουν ακόμα οι ονομαστικές κάρτες– δεν ήξερε πού να με ψάξει. Ο πρώτος μου δίσκος αποτελούταν από ξένα τραγούδια, ενώ τα ελληνικά που έκανα μετά δεν ανήκαν σε καμία συγκεκριμένη κατηγορία. Καταλαβαίνω ότι μοιάζει θολό το τοπίο για τον πολύ κόσμο, αλλά για μένα δεν είναι έτσι.
Αυτό όμως το θολό τοπίο δεν έχει ένα τίμημα, ως προς το άνοιγμά σας σε ένα ευρύτερο κοινό; Φαίνεται σαν να μην επιδιώκετε ένα μεγάλο, μαζικό άνοιγμα.
Από τη στιγμή που ένας καλλιτέχνης αρνείται να τον κατατάξουνε σε μία κατηγορία, αυτόματα το ό,τι κάνει δεν μπορεί να γίνει μαζικό. Έχει ένα τίμημα, με το οποίο έχω συμφιλιωθεί. Δεν ήταν όμως κάτι που επεδίωξα, κάτι εσκεμμένο –έτυχε. Πιστεύω στη μουσική, όπως και στις σχέσεις, πρέπει να είναι κανείς ειλικρινής και αυθεντικός και να παρουσιάζει τα πράγματα όπως είναι. Για παράδειγμα, ενώ έχω φίλους τους οποίους αγαπώ και με αγαπάνε, δεν θέλω να επεκτείνω και να μεγαλώσω αυτόν τον κύκλο με τεχνητό τρόπο. Θέλω να γίνει φυσικά. Βάζω πάνω από όλα όσους εκπροσωπώ και αγαπώ. Αν αυτό φέρει κόσμο πολύ, δεν θα το αρνηθώ. Κάνω την τρέλα μου ουσιαστικά...
Πόσο σας έχει κοστίσει αυτή η «τρέλα»; Έχει καμφθεί το ηθικό σας;
Πάρα πολύ, αλλά επανέρχομαι. Η μουσική είναι αυτή που πάντα με επαναφέρει. Δηλαδή ακούω κάτι και δεν μπορώ να μην το τραγουδήσω. Έχουν υπάρξει πολλές στιγμές που είπα θα παρατήσω το τραγούδι και ότι δεν αντέχω άλλο. Και όχι επειδή δεν υπάρχει ανταπόκριση, αλλά επειδή δεν μπορώ να ταυτιστώ με τον μέσο ακροατή, δεν τον καταλαβαίνω. Θέλω να μπορώ να πω κάτι που να έχει ένα απρόοπτο και παράλληλα να με τρελαίνει. Κι αυτό ταυτίζεται με πολύ λίγους.
Δηλαδή δεν σας αφορά ο μέσος ακροατής;
Φυσικά και με αφορά! Αλλά το ελληνικό κοινό είναι ένα συντηρητικό κοινό, το οποίο θέλει να ακούσει αυτά που ξέρει –και δεν μιλάω για μια μερίδα που βγαίνει και αναζητεί καινούργιους ήχους. Πηγαίνοντας σε μία συναυλία, οι περισσότεροι θέλουν να ακούσουν τα γνωστά και να τα τραγουδήσουν. Δεν θεωρώ ότι κατά ανάγκη είναι κακό κάτι τέτοιο, αλλά δώσε και στον καλλιτέχνη την ευκαιρία να παίξει την πρότασή του. Παλιά οι τραγουδοποιοί δοκίμαζαν τα τραγούδια τους, τα παίζανε live, τα παιδεύανε και ο κόσμος ανταποκρινόταν.
Τότε όμως μιλάμε για μια εποχή κι ένα λαϊκό τραγούδι το οποίο μιλούσε άμεσα στον λαϊκό κόσμο...
Σωστά. Χτυπούσε άμεσα φλέβα. Αλλά δεν νομίζω ότι αυτό που κάνω είναι τόσο δυσνόητο ή τόσο διανοουμενίστικο. Είναι που στην Ελλάδα τα πράγματα δεν είναι πια τόσο τολμηρά.
Μπορεί να μην είναι τολμηρά, αλλά έχουμε μια μεγάλη μουσική ελληνική παράδοση που δεν έχει σταματήσει ποτέ. Και σε επίπεδο μουσικής βιομηχανίας μα και σε επίπεδο προσωπική έκφρασης υπάρχει παραγωγή.
Δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει. Είναι πάρα πολύ βαθιά ριζωμένο στον ψυχισμό του Έλληνα να τραγουδήσει, πολύ περισσότερο από ότι σε άλλους λαούς. Ίσως να είναι ένα χαρακτηριστικό του νότου και της Μεσογείου... Αυτό που γίνεται πάντως στην Ελλάδα, όπου πολύ νέα παιδιά θα βρεθούν θα πιουν το κρασάκι τους και θα καταλήξουν να πουν ρεμπέτικα τραγούδια, είναι συγκλονιστικό. Στην Αμερική δεν θα βρεις κάτι αντίστοιχο. Δεν έχουν αυτού του είδους τη μουσική επικοινωνία στις πολύ ιδιωτικές τους στιγμές…
Δεν είναι λίγο ανώμαλο αυτό που μόλις περιγράψατε; Λέμε ότι ζούμε σε μία πολιτεία χωρίς μουσική παιδεία και εκπαίδευση και με την πρώτη ευκαιρία πιάνουμε το τραγούδι;
Ίσως αυτή η έλλειψη να είναι η πηγή της ανάγκης. Αυτό θα μπορούσε να μας πει πολλά πράγματα. Σκέψου αν είχαμε. Σκέψου αν ιστορικά τα πράγματα ήταν αλλιώς και γινόταν μια μεγάλη επένδυση στην παιδεία μας. Αλλά πώς να απαιτήσουμε μουσική παιδεία όταν δεν υπάρχει παιδεία γενικώς;
Πώς αντιλαμβάνεστε όλο αυτό το πράγμα που συμβαίνει γύρω μας;
Νομίζω ότι έχουμε φτάσει σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι, όχι μόνο για μας αλλά και για όλες τις κοινωνίες. Τα συστήματα που υπήρχαν στην Ελλάδα συγκρότησαν έναν κύκλο που τρώγεται με τα σωθικά του. Μέσα από κρίσεις βγαίνουν καινούργια συστήματα και φιλοσοφίες. Και χρειάζεται κάτι καινούργιο. Αναζητώ μία καινούργια φωνή, μία καινούργια τάση απέναντι στην κοινωνία. Το έχω πολύ μεγάλη ανάγκη. Έχω ακούσει ανθρώπους να μιλάνε σωστά και να έχουν μία σωστή γενική άποψη, αλλά δεν έχω ακούσει κάτι που μπορεί να ανατρέψει την παρούσα κατηφόρα. Εδώ που έχουμε φτάσει όλοι έχουμε ευθύνη, από μικρή έως τεράστια: τα έχουμε κάνει μαντάρα. Να θυμηθούμε όμως και να επικοινωνήσουμε το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να φτιάξει σπουδαία πράγματα και να πράξει μεγαλεία.
Μιας και μιλάμε για μια ολόκληρη κατάρρευση συστήματος, σας έκανε η κατάσταση να αναθεωρήσετε τη μουσική σας υπόσταση; Νιώθετε ότι αυτό που κάνετε αφορά την κοινωνία; Ότι έχετε λόγο να τραγουδάτε;
Με απασχολεί καθημερινά, ούτως ή άλλως δηλαδή με απασχολούσε τώρα όμως πολύ περισσότερο. Ο κόσμος, ακόμα και στη μεγαλύτερη φτώχεια, στη μεγαλύτερη, δυσκολία πάντα θα έχει ανάγκη να εκφραστεί μουσικά. Είναι ο πρώτος, ο πιο άμεσος τρόπος. Ο άνθρωπος έχει απόλυτη ανάγκη να βγει από τα σαρκικά δεσμά, τα καθημερινά και να επικοινωνήσει με το πνευματικό του κομμάτι. Μπορεί αυτό να γίνεται με ένα απλό, βατό λαϊκό τραγούδι, αλλά ακόμα κι αυτό τον φέρνει σε επαφή με κάτι μεγαλύτερο από την ύλη: τον φέρνει πιο κοντά στην αθανασία. Και το έχει, το έχουμε, ανάγκη. Πιστεύω ότι σε αυτές τις τρομακτικά δύσκολες εποχές δεν μπορώ να σώσω κανένα. Εδώ καλά-καλά σκέφτομαι πώς θα σωθώ η ίδια και πώς θα σώσω το παιδί μου... Δεν έχω ψευδαισθήσεις αλλά πιστεύω κι ελπίζω ότι με αυτό που θα κάνω σε μία συναυλία θα δώσω ένα χέρι βοηθείας σε κάποιον ώστε να αντιμετωπίσει, έστω, το αυριανό πρωινό. Να πάει ένα σκαλοπάτι λίγο πιο πέρα.
Η μητρότητα σας έχει κάνει πιο ευαίσθητη;
Αν και πιστεύω ότι ήμουν πάντα ευαίσθητη, θα σου πω για μια διαφορά στη ζωή μου η οποία έρχεται από το γεγονός ότι έγινα μάνα. Πριν κάνω τον γιο μου, έπαιζα λίγο με το σκοτάδι, το ψυχικό σκοτάδι. Γοητευόμουν από αυτό και ενέδιδα: άκουγα πιο σκοτεινές μουσικές, πιο σκοτεινούς στίχους... Τώρα πια δεν αντέχω, δεν το αντέχω. Δεν μπορώ να το βλέπω, ούτε να το ακούω, ούτε να συμμετάσχω. Δεν θέλω να έχω καμία σχέση με αυτό και μάλλον επειδή έχω παιδί. Θέλω το φως, το έχω ανάγκη. Κι έχω ευθύνη απέναντι στο παιδί μου και στη γενιά του να κάνω ό,τι μπορώ για να μη ζήσουν αυτά τα παιδιά το σκοτάδι τούτο.
Το δικό σας μουσικό φως πότε συνειδητοποιήσατε ότι ήρθε;
Ήμουν μάλλον πολύ τυχερή, γιατί το αντιλήφθηκα από εξαιρετικά μικρή ηλικία. Παράδειγμα, επικοινώνησα με κάποιο μουσικό «φως» όταν άκουσα Μπετόβεν στα 7 μου χρόνια και ανατρίχιασα, ένιωθα ότι βρισκόμουν στον παράδεισο. Γι’ αυτό και έγινα μουσικός, γιατί ό,τι ένιωσα εκείνη την πρώτη φορά, ήθελα να το νιώθω συνέχεια.
Αυτό το «μουσικός» που λέτε τελικά γιατί μεταφράστηκε σε τραγουδίστρια και όχι σε συνθέτης ή στιχουργός;
Τρέφω μεγάλο θαυμασμό για τους δημιουργούς και για όσους γράφουν μουσική και για τους στιχουργούς. Έχω επιχειρήσει να γράψω μουσική, καταλαβαίνω όμως ότι αυτό που έγραψα ήταν μέτριο... Και δεν αντέχω τη μετριότητά μου, έχω ένα φοβερό εγωισμό. Έχουμε αρκετούς μέτριους για να προστεθεί ακόμη ένας. Ίσως να είναι και ο φόβος να συναντήσω το μέτριο που με τρομάζει και με θυμώνει. Άρχισα πάντως να γράφω εκεί γύρω στα 15. Όταν μπήκα στο πανεπιστήμιο και βρέθηκα στο τμήμα της σύνθεσης εκεί σταμάτησα τελείως. Κάπως το δικαιολόγησα μέσα μου και είδα ότι υπάρχουν άνθρωποι πιο σοβαροί από μένα και είπα θα το αφήσω σε εκείνους. Θεωρώ πάντως ότι ήταν λάθος, θα μπορούσα να τσαλαβουτήσω λίγο στη σύνθεση, να τη χρησιμοποιήσω ως μέσο έκφρασης.
Λάθη σε όσα έχετε πράξει καλλιτεχνικά μέχρι τώρα, εντοπίζετε;
Τα επί μέρους, από συναυλίες και τα σχετικά, δεν τα υπολογίζω. Εδώ είμαι πιο τρυφερή με τον εαυτό μου. Πράγματα ή λάθη τα οποία και να μην είχαν μεγάλη σημασία θεωρώ ότι με οδηγήσανε σε κάτι που είχε σημασία.
Ας το δούμε απ’ την άλλη μεριά τότε. Να δούμε τα σπουδαία πράγματα που έχετε κάνει δισκογραφικά. Ξεχωρίζετε κάτι;
Θα ακουστεί κοινότοπο αλλά αγαπώ, για διαφορετικούς λόγους, όλους τους δίσκους μου. Βρίσκω όμως ότι ο πιο προσωπικός μου είναι το live στο Μέγαρο. Αν και όλα τα τραγούδια ήταν σε δεύτερες εκτελέσεις –δεν είπα πρώτες εκτελέσεις– ήταν ένα πρόγραμμα που επιμελήθηκα εγώ προσωπικά και εξέφραζε το συνονθύλευμα μουσικής που είμαι εγώ. Απαιτώ να έχω το δικαίωμα να τραγουδήσω τα “Λίγα Ψίχουλα Αγάπης” και το “Women vs Men” στο ίδιο πρόγραμμα, εφόσον αυτό θέλω να κάνω. Υπήρχαν μάλιστα και άλλα κομμάτια τα οποία δεν μπήκανε –όπως για παράδειγμα μία version από το “Ταξίδι Στα Κύθηρα”. Η ηχογράφηση στο Μέγαρο ήταν κατά βάση αποτέλεσμα μιας συνεργασίας με πέντε εξαιρετικούς μουσικούς, οι οποίοι δέχτηκαν με πολλή αγάπη να υπηρετήσουν και να υλοποιήσουν το προσωπικό μου όραμα. Ο καθένας έφερε τη δική του προσωπικότητα και στιγματίστηκαν τραγούδια από τον τρόπο με τον οποίο τα έπαιξαν. Για κάποιους πέτυχε, για κάποιους άλλους δεν πέτυχε. Τα “Λιμάνια” ας πούμε φρικάρουν κάποιοι να τα ακούνε έτσι... Για μένα ωστόσο δεν είχε νόημα να το πω σαν την Πόλυ Πάνου, την οποία λατρεύω. Δεν θα μπορούσα να το υπηρετήσω έτσι. Αντιθέτως, νομίζω ότι τίμησα την πρόσθεση του τραγουδιού και ας μην θύμιζε Τσιτσάνη. Νιώθω ότι δεν ήμουν ασυνεπής με αυτό που είναι το συγκεκριμένο τραγούδι.
Να έρθουμε λίγο και στο σήμερα και στο live που παρουσιάζετε με τον Τάκη Φαραζή τον τελευταίο καιρό...
Με τον Τάκη ξεκινήσαμε να δουλεύουμε αυτό το πρόγραμμα πριν 10 μήνες περίπου. Ο Τάκης γοητεύτηκε από αυτά τα τραγούδια. Επειδή είναι και ο ίδιος συνθέτης έχει φέρει ένα πολύ δημιουργικό στίγμα στη συναυλία, ενσωματώνοντας χρώματα της παραδοσιακής ελληνικής μουσικής με την πιανιστική σχολή των Jared, Cicoria κ.α. Είναι ένα τόσο ωραίο μείγμα, ταιριάζει πολύ στο κάθε τραγούδι ξεχωριστά κι εμείς κουβαλάμε σε αυτά και την ελληνική μας ταυτότητα. Είναι δε τρομερό το πώς επικοινωνούμε στις πρόβες, πώς προστατεύουμε ο ένας τον άλλο, πώς προλαβαίνει ο ένας τον άλλο.
Ο κόσμος από κάτω πώς αντιδρά; Όταν σας παρακολούθησα την τελευταία φορά στο Παλλάς ένας κύριος πετάχτηκε με πάθος και σας εκθείασε, με έναν τρόπο λίγο έτσι πιο άμεσο...
Είναι οι μόνες περιπτώσεις, επειδή βρίσκομαι σε μεγάλη ένταση, στις οποίες δείχνω σχετικά ετοιμόλογη, γιατί γενικά είμαι διστακτική. Με συγκινεί όποια και να είναι η έκφραση. Πού και πού υπάρχουν βέβαια κι ευτράπελα... Ο Χατζιδάκις έλεγε ότι το κοινό είναι ένα τέρας που προσπαθεί να σε καταβροχθίσει. Έχω εισπράξει όμως μεγάλη αγάπη. Έχουν τύχει τον τελευταίο χρόνο τρεις διαφορετικές περιπτώσεις όπου γνωρίστηκαν ζευγάρια στις συναυλίες μου! Είναι πολύ συγκινητικό. Έχω τραγουδήσει μπροστά σε ογδόντα χιλιάδες ανθρώπους και μπροστά σε επτά άτομα: η ένταση είναι πάντα η ίδια, η έγνοια είναι πάντα η ίδια. Και ο στόχος είναι πάντα ίδιος: να επικοινωνήσω και να αγγίξω. Έχει μια μαγεία αυτό το πράγμα. Είναι μία τρέλα το τραγούδι...
