Malcolm Lowry - Κάτω από το ηφαίστειο: Η Ημέρα των Νεκρών

«Mezcal, the Consul said».

Το Κάτω από το Ηφαίστειο (Under the Volcano) εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1947 στη Μεγάλη Βρετανία από τον οίκο Jonathan Cape και συγκαταλέγεται στα μνημεία του μοντερνισμού και γενικά στα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Βαθιά αυτοβιογραφικό, αναφέρεται στην μεξικανική εμπειρία του Άγγλου συγγραφέα και ποιητή Malcolm Lowry (New Brighton 28/07/1909 – East Sussex 26/06/1957), επιστήθιου φίλου του Dylan Thomas, ο οποίος αφού περιπλανήθηκε στον Καναδά και στις ΗΠΑ, κατέφυγε στο Μεξικό όπου και ολοκλήρωσε το μυθιστόρημα. Η φήμη του βιβλίου γιγαντώθηκε στα χρόνια μετά τον θάνατο του Lowry, αλλά παραμένει ένα βιβλίο που συνεχίζει να εξιτάρει με την αφηγηματική τεχνική του: τα μπερδεμένα χρονικά σχήματα και το Φωκνερικό ρεύμα συνείδησης είναι μόνο δύο από τις εξέχουσες προκλήσεις με τις οποίες ο Lowry δοκιμάζει τους αναγνώστες.

Από πολλές απόψεις ο Lowry είναι στυλιστικά πιο κοντά στον Herman Melville και στον Joseph Conrad παρά στον James Joyce∙ παρόλα αυτά, δημιουργεί τη δική του εικόνα και κοσμοαντίληψη για το Μεξικό με τρόπο παρόμοιο με το Δουβλίνο στον Οδυσσέα του Joyce: όχι τόσο περιγράφοντας λεπτομερώς την αρχιτεκτονική ή την ανθρωπογεωγραφία του, όσο χτίζοντας μια εναλλακτική πραγματικότητα με άξονα τη χρήση της γλώσσας.

Το Κάτω από το Ηφαίστειο εκτυλίσσεται στην πόλη Κουερναβάκα (Cuauhnāhuac στη γλώσσα των Αζτέκων), στις 2 Νοεμβρίου του 1938. Ημέρα γεμάτη τοπικούς συμβολισμούς, Ημέρα των Νεκρών, η σημαντικότερη και πιο πνευματική λαϊκή γιορτή στο Μεξικό.

Ο Τζέφρι Φέρμιν, ο κύριος Πρόξενος, παλεύει με μια εξουθενωτική υπόθεση: τον αλκοολισμό. Ο εθισμός του δεν είναι απλώς μια προσωπική εμμονή∙ συμβολίζει μια βαθύτερη ψυχολογική κατάπτωση. Η καταπιεστική ατμόσφαιρα του Quauhnahuac αντικατοπτρίζει την εσωτερική του αναταραχή, καθώς περιπλανιέται στους δρόμους σε μια ομίχλη, υφαίνοντας το παρελθόν του σε ζωντανές, συχνά χαοτικές αναμνήσεις.

Αυτή τη μοιραία μέρα, η Υβόν, η εν διαστάσει σύζυγός του, φτάνει αποφασισμένη να αναζωπυρώσει τον δεσμό τους. Η άφιξή της, ωστόσο, δεν υποδαυλίζει την ελπίδα - πυροδοτεί μια ανησυχητική αντίστροφη μέτρηση, σαν μια ωρολογιακή βόμβα που περιμένει να εκραγεί. Το όραμα της Υβόν για μια ζωή μακριά από τον εθισμό της αιθυλικής αλκοόλης, οδηγεί σε ένα κύμα συναισθηματικής αναταραχής. Δεν είναι μόνη σε αυτή την αναζήτηση. Η παρουσία της συνοδεύεται από τον Χιου, ετεροθαλή αδερφό του Φέρμιν και τον Ζακ, έναν παλιό φίλο. Αυτό το τρίο γίνεται ο καταλύτης για την προσωρινή ψυχολογική ανάταση, αλλά και για την για την εσωτερική εξομολόγηση του Φέρμιν και των υπολοίπων καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας, καθώς ο καθένας κουβαλάει τις δικές του περίπλοκες ιστορίες και πλήθος από μυστικά.

Η αφήγηση αντιπαραβάλλει δυναμικά το ζωντανό φύλλωμα του μεξικανικού τοπίου με το σκοτάδι του μυαλού του Φέρμιν. Οι καταπράσινες περιγραφές της φύσης παρέχουν μια ανησυχητική αντίθεση με τις χαοτικές του σκέψεις, καθώς πίνει από την αυγή μέχρι το σούρουπο. Τα δίδυμα ηφαίστεια, Popocatepetl και Iztaccihuatl, μοιάζουν δυσοίωνα. Η φυσική τους παρουσία χρησιμεύει ως υπενθύμιση των καταστροφικών δυνάμεων που καθρεφτίζουν την εσωτερική μάχη του Φέρμιν με τον εθισμό του.

Η αφήγηση ξεδιπλώνει τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ των χαρακτήρων. Η Υβόν ελπίζει να σώσει τον Φέρμιν από την αυτοεξορία του. Ωστόσο, η ιστορία τους είναι γεμάτη πόνο. Αναπολεί τον άλλοτε όμορφο έρωτά τους και χτυπιέται από την συνειδητοποίηση της πορείας της σύγκρουσής τους. Εν τω μεταξύ, ο Χιου βιώνει τη δική του νοσταλγική απόγνωση, ενθυμούμενος την δική του κρυφή ερωτική σχέση με την Υβόν. Επικρατεί αναστάτωση στη δυναμική μεταξύ των τριών. Οι αλληλεπιδράσεις συχνά συνοδεύονται από ένταση. Ο Φέρμιν παλαντζάρει ανάμεσα σε στιγμές διαύγειας και τρομερής μέθης. Οι αναμνήσεις του αιωρούνται στην επιφάνεια, συχνά αποκαλύπτονται σε σπασμένα ρεύματα συνείδησης.

Ο Πρόξενος αντιμετωπίζει την αίσθηση της αποτυχίας του, ξεχύνοντας ομολογίες λαχτάρας και απελπισίας. Η παρατεταμένη έκθεση στις αλληλένδετες ζωές τους αυτή τη σημαδιακή μέρα ενισχύει την αίσθηση του αναπόφευκτου - κάθε χαρακτήρας αντιμετωπίζει μια καταστροφική κορύφωση. Οι δραματικές στιγμές παρέχουν μια οξεία εικόνα για την ψυχή τους. Σε μια ταυρομαχία, ο Χιου κάνει ένα απερίσκεπτο άλμα στο ρινγκ, προκαλώντας σοκ και αποτροπιασμό από τον Φέρμιν και την Υβόν. Αυτή η πράξη χρησιμεύει ως μεταφορά της απερισκεψίας, αντανακλώντας τους δικούς τους εσωτερικούς αγώνες. Προβάλλει τον παραλογισμό και τον κίνδυνο που διαπερνά τις ζωές τους, ωθώντας απαλά την πλοκή προς ένα τραγικό τέλος, ενώ προκαλεί ενσυναίσθηση για την κατάστασή τους.

Οι συμβολισμοί είναι έντονοι και στους χαρακτήρες. Στην εν διαστάσει σύζυγο του Φέρμιν, την Υβόν, μπορεί κανείς να διακρίνει τα ίχνη μιας άπιαστης ηρωίδας του F. Scott Fitzerald. Στον κοινωνικά συνειδητοποιημένο ετεροθαλή αδερφό του Φέρμιν, τον Χιου, ο οποίος έχει αγωνιστεί με τους Δημοκρατικούς στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, μπορεί κάποιος να δει μιαν απάντηση του Lowry στον Orwell και τον Auden και σε άλλους Άγγλους μυθιστοριογράφους και ποιητές της ηλικίας τους, που έσπευσαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν τον φασισμό. Πολλοί Μεξικανοί κριτικοί λογοτεχνίας πιστεύουν ότι το δυσοίωνο σκίτσο του Lowry για τη μεξικανική διαφθορά είναι το πιο ακριβές που γράφτηκε ποτέ.

Ο Malcolm Lowry απεικονίζει τις σπλαχνικές επιδράσεις του αλκοολισμού με τραγικές λεπτομέρειες. Η σχέση του Φέρμιν με το αλκοόλ γίνεται εμμονική, παραμορφώνοντας την αντίληψή του για την πραγματικότητα. Η εξάρτησή του εκδηλώνεται με παραισθήσεις και ταραχώδεις αναδρομές, θολώνοντας τα όρια μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος. Η πεζογραφία εξελίσσεται σε μια λυρική εξερεύνηση της απόγνωσης, αποκαλύπτοντας τη βασανισμένη ψυχή του κύριου Πρόξενου.

Αυτό που τραβάει την προσοχή περισσότερο είναι το ύφος του μυθιστορήματος – η συνάρθρωση μιας εκπληκτικής ποικιλίας αφηγηματικών τεχνικών, από το ρεύμα της συνείδησης μέχρι το κινηματογραφικό φλασμπάκ.

Η γραφή του Lowry ταλαντεύεται ανάμεσα στην ομορφιά και το χάος, δημιουργώντας μια πλούσια ταπισερί σκέψης. Εμβαθύνει σε φιλοσοφικές σκέψεις που αμφισβητούν την κατανόηση της ηθικής και της ύπαρξης της Ψυχής. Μέσα από τις ψυχώσεις του Φέρμιν, ο Lowry εξετάζει τη δυαδικότητα της ανθρωπότητας, αποκαλύπτοντας πόσο σκοτεινές παρορμήσεις συνυπάρχουν με στιγμές διαύγειας. Αυτή η πολυεπίπεδη εξέταση εμπλέκει όχι μόνο τον Φέρμιν, αλλά και τον ίδιο τον ιστό του πολιτισμού εκείνη τη δεδομένη στιγμή - που βρισκόταν στη δίνη της πολιτικής έντασης και της κοινωνικής παρακμής.

Καθώς ο Φέρμιν αυξάνει τις δόσεις στο αλκοόλ, κορυφώνεται και η συμβολική σημασία της Ημέρας των Νεκρών. Η γιορτή γίνεται ένα γκροτέσκο καρναβάλι θλίψης, εντείνοντας ακόμη περισσότερο τη μελαγχολική ατμόσφαιρα. Κάθε ώρα που περνάει αντηχεί με το αναπόφευκτο του θανάτου, συμβολίζοντας τη μοίρα του Φέρμιν, καθώς κινείται σταθερά στη λήθη. Ο Lowry απεικονίζει ζωντανά ένα άτομο που παλεύει με τους δαίμονές του, όπου η γοητεία της οριστικότητας τον δελεάζει σε κάθε συγκυρία.

Στην κορύφωση του μυθιστορήματος, τα νήματα της ζωής του Φέρμιν ξετυλίγονται με ανησυχητικό ρυθμό. Καθώς η Υβόν τον εκλιπαρεί να επανασυνδεθούν, η απελπισία της μάχεται ενάντια στο σπειροειδές κύμα της συνείδησής του του σε έναν τελικό απολογισμό. Η τραγική κατάργηση περιμένει, όπου ο εθισμός του Φέρμιν οδηγεί σε μια κακοφωνία καταστροφής. Η μέρα τους κορυφώνεται με βίαια και τραγικά γεγονότα, καθώς ο προσωπικός και ο εξωτερικός κόσμος συγκρούονται. Ο Φέρμιν τελικά αντιμετωπίζει τις επιλογές της ζωής του. Μέσα στο χάος, η Υβόν και ο Χιου, μη μπορώντας να τον σώσουν, αναγκάζονται να γίνουν μάρτυρες της ζοφερής μοίρας που τον βρίσκει. Η τραγική ειρωνεία βρίσκεται στην ημέρα που είναι αφιερωμένη στη μνήμη των νεκρών - ένας απόηχος των εσωτερικών αγώνων του ίδιου του Φέρμιν που κορυφώνονται καθώς η ζωή ξεφεύγει.

Ο Lowry δημιουργεί μια αξέχαστη ιστορία, μια συγκλονιστική εξέταση της αγάπης, της απώλειας και του στοιχειώδους φάσματος του εθισμού. Οι ζωηρές εικόνες και η συγκινητική πεζογραφία παραμένουν χαραγμένες στη μνήμη πολύ μετά το γύρισμα της τελευταίας σελίδας. Το Κάτω από το Ηφαίστειο στέκει ως μια ισχυρή αντανάκλαση της ανθρώπινης κατάστασης, μέσα από το φακό του τραγικού τέλους ενός ανθρώπου στο χείλος της καταστροφής.

Το γεγονός ότι η Αγγλία δεν θρήνησε ιδιαίτερα τον θάνατο του Lowry, παρακίνησε τον μελετητή του έργου του, Gordon Bowker, να σημειώσει: «Σχεδόν σίγουρα ο Lowry είναι η λιγότερο γνωστή βρετανική λογοτεχνική ιδιοφυΐα του 20ου αιώνα […] 'Η ζωή του είναι γεμάτη χαμένες ή εγκαταλειμμένες καλές προθέσεις, χαμένα ή εγκαταλειμμένα χειρόγραφα, χαμένα ή εγκαταλειμμένα λογοτεχνικά όνειρα και φιλοδοξίες».

Ωστόσο, η επιρροή του Malcolm Lowry σε άλλους συγγραφείς υπήρξε σημαντική. Μεταξύ εκείνων που παραδέχθηκαν ότι έχουν χρέος απέναντί του είναι οι Βρετανοί συγγραφείς Anthony Burgess, Robert Nye, Allan Massie και JG Farrell, οι Αμερικανοί Thomas Pynchon, William Gass και Allen Ginsberg και οι Νοτιοαμερικανοί Guillermo Cabrera Infante και Gabriel Garcia Marquez. Και είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Graham Greene δεν είχε διαβάσει το Κάτω από τον Ηφαίστειο πριν γράψει τον Επίτιμο Πρόξενο.

Σημ: Το Κάτω από το Ηφαίστειο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αστάρτη, το 1970, σε μετάφραση της Μαρίνα Λώμη. Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1984, σε σκηνοθεσία του John Huston, με τον Albert Finney στον ρόλο του Φέρμιν και την Jacqueline Bisset στον ρόλο της Υβόν.