Colson Whitehead - Μανιφέστο απατεώνων: Το Χάρλεμ στις φλόγες

Το αφροαμερικανικό noir μυθιστόρημα δεν είναι ιδιαίτερα προβεβλημένο, όμως η παράδοσή του είναι υπέρ το δέον αξιοπρόσεκτη. Πρώτος διδάξας ο στιλίστας Chester Himes (“Χαμός στο Χάρλεμ”, “Μπαμπάκι στο Χάρλεμ”, όλα από τις εκδόσεις Άγρα) και άξιοι συνεχιστές ο Walter Mosley (“Devil In A Blue Dress”, γυρίστηκε και σε ταινία, με τον Denzel Washington) και ο Richard Wright, που με το μυθιστόρημά του “Γέννημα Θρέμα” καυτηρίασε τις φυλετικές διακρίσεις μέσα από τη φόρμα του αστυνομικού – και μάλιστα επιλέγοντας την οπτική του «κακού». Καμβάς των παραπάνω μυθιστορημάτων είναι συνήθως το Χάρλεμ, στο οποίο εκτυλίσσεται και το τελευταίο βιβλίο του Colson Whitehead.

Ο Colson Whitehead, φυσικά, δεν γράφει μόνο αστυνομικά και δεν γράφει κυρίως αστυνομικά. Γεννημένος το 1969, είναι ένας κατεξοχήν στρατευμένος συγγραφέας στους αγώνες για τα πολιτικοκοινωνικά δικαιώματα των Αφροαμερικανών. Δύο φορές βραβευμένος με Πούλιτζερ, στο μυθιστόρημά του “Υπόγειος σιδηρόδρομος” (2018) εξερεύνησε τα underground δίκτυα που φυγάδευαν τους σκλάβους από τον Νότο στον Βορρά την εποχή της δουλείας. Στο μυθιστόρημά του “Τα αγόρια του Νίκελ” (2020) καταπιάστηκε με τα σωφρονιστήρια-κολαστήρια στα οποία κλείνονταν διά ασήμαντης αφορμής κυρίως οι νεαροί Αφροαμερικανοί στα χρόνια μέχρι και τη δεκαετία του 1960 (ή και πολύ αργότερα).

“Τα αγόρια του Νίκελ” αποτέλεσαν το πρώτο μέρος της λεγόμενης “Τριλογίας του Χάρλεμ”, η οποία συνεχίστηκε με το “Μπέρδεμα στο Χάρλεμ” (2022). Μυθιστόρημα που είναι συγχρόνως οικογενειακή σάγκα, κωμωδία, κοινωνικό σχόλιο, με όχημα την αστυνομική πλοκή, σουλατσάρει στο πολυθρύλητο Χάρλεμ των '60s, για το οποίο ο συγγραφέας αισθάνεται νοσταλγία. Πόσω μάλλον στη σημερινή εποχή, όπου το παλιό Χάρλεμ τείνει να εξατμιστεί κάτω από την ασφυκτική πίεση του gentrification.

Κεντρικός χαρακτήρας είναι ο Ρέι Κάρνεϊ, ένας έντιμος μαγαζάτορας, που τα βγάζει δύσκολα πέρα και κάνει ό,τι μπορεί για να συντηρήσει την οικογένειά του. Φευ! Ο εξάδελφός του, ο μικροαπατεώνας Φρεντ, τον εμπλέκει στη ληστεία ενός φτηνού ξενοδοχείου. Ο Ρέι ανακαλύπτει ένα «υπόγειο» Χάρλεμ, που μέχρι τότε φαινομενικά αγνοούσε∙ ένα Χάρλεμ διαρθρωμένο σύμφωνα με τις επιταγές του υπόκοσμου, αποτελούμενο από διεφθαρμένους αστυνομικούς, βίαιους κακοποιούς, πορνογράφους της πεντάρας και λοιπά αποβράσματα.

Στο τελευταίο μέρος της Τριλογίας με τον τίτλο “Μανιφέστο απατεώνων”, o Colson Whitehead μεταφέρει την πλοκή στο Χάρλεμ του 1970.

Περίληψη:

1971. Η Νέα Υόρκη βουλιάζει στα σκουπίδια και την εγκληματικότητα. Ο πόλεμος μεταξύ συμμοριών και αστυνομίας μαίνεται άγριος στους δρόμους. Η πόλη οδεύει σταθερά προς τη χρεοκοπία. Μέσα στον ζόφο της εποχής, επιστρέφει ο πρώην μικροαπατεώνας Ρέι Κάρνεϊ. Ο Ρέι προσπαθεί να κρατήσει το προφίλ του χαμηλό και την επιχείρησή του μακριά από μπελάδες, όμως, φεύ! Τα επερχόμενα γεγονότα ωστόσο θα διαψεύσουν κάθε του προσδοκία. Εκών άκων, εμπλέκεται σε μια υπόθεση που κρύβει μπόλικο χρήμα και σε ξεκαθαρίσματα λογαριασμών ανάμεσα σε Αφροαμερικανούς και Ιταλοαμερικανούς γκάνγκστερ, ανάμεσα σε νυν και σε πρώην Μαύρους Πάνθηρες.

Ο Colson Whitehead γράφει με χιούμορ και, κυρίως, χωρίς καμία διάθεση εξιδανίκευσης. Σε σημεία μάλιστα απομυθοποιεί τις νόρμες που επέβαλε το blaxploitation. Ο ήρωάς του δεν είναι ούτε Shaft, ούτε Superfly, για να θυμηθούμε τις δύο εμβληματικές απεικονίσεις του Αφροαμερικανού-Μάγκα στον κινηματογράφο των '70s. Είναι ένας απλός μεροκαματιάρης άνθρωπος και όχι ένας άσσος στα όπλα ή μια ακαταμάχητη μηχανή του σεξ.

Ωστόσο, ο «θαυμαστός αυτός καινούριος κόσμος» φαντάζει συγχρόνως γοητευτικός στον Ρέι. Όσο προχωρά η πλοκή, τόσο περισσότερο εκείνος δείχνει να ακροβατεί ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς εαυτούς. Τίθεται αναμφίβολα το δίλημμα: θα επιστρέψει στο βίο του έντιμου οικογενειάρχη-μεροκαματιάρη ή θα βουτήξει ακόμα πιο βαθιά στον υπόκοσμο του Χάρλεμ;

Έγραψα πιο πάνω ότι το μυθιστόρημα του Colson Whitehead, παρότι αστυνομικό και μάλιστα χιουμοριστικό, συνιστά συγχρόνως κοινωνικό σχόλιο. Ο συγγραφέας δεν σταματά να αναρωτιέται: ποιος ευθύνεται για την επί δεκαετίες παραμέληση και υποβάθμιση του Χάρλεμ ως οικισμού; Με ποιους σκοπούς (βλέπε το σημερινό gentrification); Ποιος κουβάλησε πρώτος την κουλτούρα των όπλων στο γκέτο; Τι αποτελέσματα έφεραν η σκληροί αστυνομική βία και η άγρια καταστολή, όταν οι κάτοικοι του Χάρλεμ διαμαρτύρονταν δυναμικά για τις συνθήκες ζωής τους; Τι ευκαιρίες έχει ένας νεαρός που μεγαλώνει στο Χάρλεμ; Όντας defacto (και έχοντας την επίγνωση ότι είναι) κοινωνικά αποκλεισμένος, στρέφεται στο έγκλημα για να μπορέσει να αποκτήσει αυτά που του έχουν στερήσει οι λευκοί, οι οποίοι μάλιστα του τα μοστράρουν κατάφατσα ως δικά τους αποκλειστικά κεκτημένα. Σε αυτό το σημείο, το μυθιστόρημα του Colson Whitehead συνδιαλέγεται με τους στίχους κορυφαίων album της μαύρης συνείδησης όπως το “Is It Because I’m Black” του Syl Johnson (1969), το “The World Is A Ghetto” των War (1972) και το “There’s No Place Like America Today" του Curtis Mayfield (1975). Στο μυθιστόρημα έχει επίσης «οργανικό ρόλο» η μουσική των Jackson 5 και ειδικά μια εμφάνισή τους στο θρυλικό club Apollo.

To σημαντικότερο όμως επίτευγμα του Colson Whitehead είναι η αναπαράσταση του ίδιου του Χάρλεμ των '70s. Μοντερνιστής συγγραφέας, εναλλάσσει την πιο απαιτητική γλώσσα με την προφορικότητα και γράφει στον ρυθμό και στην ιδιόλεκτο (jive) των κατοίκων του Χάρλεμ. Αποδίδει τη γλώσσα των σωμάτων των νεαρών που τριγυρνάνε σε βρώμικές αλέες με αναποδογυρισμένους κάδους σκουπιδιών, άνεργοι και ανέστιοι και έχοντας πάντα τον φόβο του λευκού κλομπ, ενώ από τα παράθυρα στις εργατικές κατοικίες τους παρατηρούν ανέκφραστοι ηλικιωμένοι, τους οποίους κανένα κοινωνικό κράτος δεν στήριξε ποτέ. Είναι τόσο λεπτομερείς οι απεικονίσεις του Χάρλεμ από τον Colson Whitehead, ώστε η Αφροαμερικανική Μητρόπολη ζωντανεύει στο χαρτί, παρόμοια με την Ουάσιγκτον του George Pelecanos ή το Λος Άντζελες του James Ellroy.

To “Μανιφέστο απατεώνων” είναι ένα αγωνιώδες αστυνομικό μυθιστόρημα, με καλοδουλεμένη πλοκή και μπόλικες ίντριγκες, όμως τσακίζει κόκκαλα ως κοινωνικό μυθιστόρημα, που εκφράζει τις στερήσεις, τις αγωνίες και τα αδιέξοδα της ζωής στο γκέτο. Αν ήταν τηλεοπτική σειρά, φανταστείτε έναν συνδυασμό από τα πιο αιχμηρά επεισόδια του Wire και του Deuce.