«Ο Πιγκ (Μποντάιν) είχε καβαλήσει τη Χάρλεϊ και είχε αναχωρήσει προς άγνωστη κατεύθυνση. Στο λεωφορείο της Γκρεϊχάουντ υπήρχε ένας νεαρός που όταν οι υπόλοιποι επιβάτες θα αποκοιμιόντουσαν, θα έκανε έρωτα με την κοπέλα του σ’ ένα από τα πίσω καθίσματα∙ ένας πωλητής που είχε γυρίσει κάθε γωνιά της Αμερικής πουλώντας ξύστρες και μπορούσε να σου δώσει ένα σωρό ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την πόλη που τύχαινε να πηγαίνεις, όποια κι αν ήταν αυτή» - Thomas Pynchon
Η αέναη περιπλάνηση χωρίς προορισμό, με σκοπό την παρατήρηση, τον φιλοσοφικό στοχασμό και την αυτογνωσία, έχει κατά καιρούς αποφέρει θαυμάσιες σελίδες στις οποίες η υψηλότερη λογοτεχνία τέμνεται εγκάρσια με την αυτοβιογραφία. Μερικά από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι: τα ταξίδια των Saul Paradise (Jack Kerouac) και Dean Moriarty (Neal Cassady) από την Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ προς τη Δυτική που καταγράφηκαν «Στο Δρόμο» (1957)∙ τα «Ταξίδια με τον Τσάρλυ» (1962) του John Steinbeck, όπου περιγράφει πώς ταξίδεψε σ’ ένα ειδικά διαμορφωμένο τροχόσπιτο, το οποίο βάφτισε Ροσινάντε από το άλογο του Δον Κιχώτη. Οι περιπλανήσεις του ξεκινούν από το Λονγκ Άιλαντ της Νέας Υόρκης και φτάνουν στον Ειρηνικό, περνώντας από το Μέιν, από τις μεσοδυτικές πολιτείες κι ύστερα από το Τέξας και τον «βαθύ» Νότο: 16.000 χιλιόμετρα σε 75 μέρες∙ το «Φόβος και παράνοια στο Las Vegas» (1971) του Hunter S. Thompson, όπου ο ρεπόρτερ Ραούλ Ντιουκ και ο δικηγόρος του, εφοδιασμένοι με αποφασιστικότητα, κάθε λογής ναρκωτικά και πλαστές κάρτες, μπαίνουν σε μια ανοιχτή Σεβρολέτ και ξεκινούν από το Λος Άντζελες για το Λας Βέγκας, όπου πάνε να καλύψουν δημοσιογραφικά έναν αγώνα ταχύτητας μοτοσικλετιστών. Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για ένα ταξίδι αναζήτησης του αμερικάνικου ονείρου στην πόλη που είναι γνωστή ως η βασίλισσα του τζόγου.
Ωστόσο, τα παραπάνω παραδείγματα αφορούν ταξίδια με αυτοκίνητο. Όπως σημειώνει ο Robert Pirsig στο βιβλίο του «Το Ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσικλέτας», «Με το αυτοκίνητο βρίσκεσαι συνεχώς μέσα σ’ ένα κουβούκλιο και επειδή το έχεις συνηθίσει δεν αντιλαμβάνεσαι ότι πίσω απ’ το παράθυρο ό,τι βλέπεις μοιάζει περισσότερο με οθόνη τηλεόρασης. Είσαι ένας παθητικός παρατηρητής και όλα σε προσπερνούν πληκτικά, μέσα σε πλαίσιο. Πάνω στη μηχανή, αυτό το πλαίσιο εξαφανίζεται. Είσαι σε πλήρη επαφή με τα πάντα. Βρίσκεσαι μέσα στο σκηνικό, πλέον δεν το παρατηρείς μόνο και η αίσθηση της παρουσίας είναι καταλυτική».
Το εκτενές δοκίμιο-περιπλάνησης του Robert Pirsig εκδόθηκε το 1974, αφού πρώτα το χειρόγραφο είχε απορριφθεί από περισσότερους από 100 εκδότες. Τελικά γνώρισε συναρπαστική επιτυχία, πούλησε πάνω από 5 εκατ. αντίτυπα και αποθεώθηκε από τους κριτικούς, οι οποίοι εντόπισαν εκλεκτικές συγγένειες με κείμενα του Χέρμαν Μέλβιλ («Μόμπι Ντικ»), του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και του Πλάτωνα (ο ένας εκ των πρωταγωνιστών ονομάζεται Φαίδρος, από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο).
Όπως κάθε σπουδαίο έργο Τέχνης, έτσι και το βιβλίο του Robert Pirsig, πέρα από τις παραπάνω γενικές αναφορές, είναι σαν να «επινοεί τους άμεσους προγόνους του».
Το 1937, ο Robert Edison Fulton έγραψε: «Ακούστε το παρελθόν: οδηγεί στο μέλλον». Σκεφτείτε το Μέλλον: γίνεται το Παρόν. Ζήστε το παρόν: για να πετύχετε ένα ευτυχισμένο παρελθόν». Ο Fulton έζησε τη ζωή του σύμφωνα με το μάντρα. Αφού σπούδασε αρχιτεκτονική στις ΗΠΑ, ταξίδεψε στην Ευρώπη για να συνεχίσει την εκπαίδευσή του στη Βιέννη.
Στο δείπνο στο Λονδίνο, ρωτήθηκε αν σχεδίαζε να επιστρέψει στο σπίτι με πλοίο: «Όχι», απάντησε, «Θα γυρίσω τον κόσμο με μια μοτοσικλέτα». Αυτό που εξασφάλισε ήταν μια οδύσσεια 18 μηνών από το Λονδίνο στο Τόκιο, πάνω σε μια Douglas Twin, σε έναν κόσμο που σύντομα επρόκειτο να αλλάξει αμετάκλητα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι εμπειρίες του απαθανατίστηκαν στο «One Man Caravan» που εκδόθηκε τον ίδιο χρόνο.
Αφήνοντας πίσω το Μπουένος Άιρες τον Ιανουάριο του 1952, ο Ernesto Guevara, εικοσιτριάχρονος τότε φοιτητής ιατρικής, και ο φίλος του Alberto Granado, εικοσιεννιάχρονος βιοχημικός, ξεκίνησαν με μια μονοκύλινδρη Norton 500cc, την επονομαζόμενη Poderosa, να εξερευνήσουν τη Νότια Αμερική που γνώριζαν μόνο από τα βιβλία. Στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο Guevara μεταμορφώνεται σιγά σιγά σε επαναστάτη, αντικρίζοντας την αδικία, τη φτώχεια και την εξαθλίωση.
Στο τέλος του συμβολικού εννιάμηνου ταξιδιού με τη μοτοσικλέτα, με ατμόπλοια, σχεδίες, άλογα, λεωφορεία, οτοστόπ, είχαν καλύψει περισσότερα από 8.000 χιλιόμετρα σε μέρη όπως οι Άνδεις, η έρημος Ατακάμα και οι εκβολές του Αμαζονίου.
Τα «Ημερολόγια Μοτοσικλέτας», όπου καταγράφονταν οι εμπειρίες τους, κλείνει με μια δήλωση του Guevara που, αν και γεννήθηκε σε οικογένεια ανώτερης τάξης, εκφράζει την προθυμία του να αγωνιστεί και να πεθάνει για τη δικαίωση των φτωχών αλλά και το όνειρό του να δει μια ενωμένη Λατινική Αμερική.
«Καθώς προχωρούσε η ανάγνωση, γνώριζα καλύτερα το νεαρό Ernesto: που έφυγε από την Αργεντινή με πόθο για περιπέτεια και όνειρα για την πραγματοποίηση σπουδαίων πράξεων και το νεαρό άντρα που, καθώς ανακάλυπτε την πραγ¬ματικότητα της ηπείρου μας, ωρίμαζε ως ανθρώπινο ον και εξελισσόταν ως κοινωνικό ον.
Αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη επίγνωση του πόνου πολλών συνανθρώπων του και τον άφηνε να γίνει μέρος του εαυτού του. Ο νεαρός που στην αρχή μας κάνει να χαμογελάσουμε με τους παραλογισμούς και την τρέλα του γίνεται μπροστά στα μάτια μας όλο και περισσότερο ευαίσθητος, καθώς μας μιλάει για τον περίπλοκο κόσμο της Λατινικής Αμερικής, για τη φτώχεια των κατοίκων της και την εκμετάλλευση που υφίστανται».
Όλοι πέρασαν τη δεκαετία του '60 από την Ταγγέρη. Ο Πολ και η Τζέιν Μπόουλς, ο Ουίλιαμ Μπάροουζ, ο Τενεσί Ουίλιαμς, ο Σάμιουελ Μπέκετ, ο γιος του Έζρα Πάουντ, Ομάρ, ο Ρούντολφ Νουρέγιεφ, ο Μπαρτ Λάνκαστερ, οι Μπιτλς, η Ειρήνη Παππά, οι Rolling Stones (ειδικά ο Brian Jones που κόλλησε). Ο Αμερικανός συγγραφέας John Hopkins ήταν φοιτητής στο Πρίνστον όταν αποφάσισε να κάνει τον γύρο του κόσμου. Αγόρασε μία μοτοσικλέτα BMW στο Μόναχο, την ονόμασε «Λευκό Νείλο», την καβάλησε και ξεχύθηκε στην Αφρική. Έμεινε στην Ταγγέρη δεκαεπτά χρόνια, από το 1962 μέχρι το 1979.
Στα «Ημερολόγια της Ταγγέρης» (1972), o Hopkins, συντροφιά με την BMW του, ανέλαβε μια πιο δύσκολη αποστολή, που ξεπερνούσε τις διασημότητες, τα βίτσια τους και τα καπρίτσια τους: ανέλαβε να περιπλανηθεί στην έρημο και να ενώσει μέσω της λογοτεχνίας, ψηφίδα ψηφίδα, τα κομμάτια ενός πολύχρωμου μωσαϊκού. Άγγλοι, Γάλλοι, Ισπανοί, Άραβες και Βέρβεροι, σε μια πόλη που ήταν τόσο ηδονιστική όσο και φτηνή για να προσελκύσει τους νέους.
Ένα από τα πιο διάσημα βιβλία για το ταξίδι με μοτοσικλέτα είναι το ημερολόγιο «Jupiter's Travels» του Ted Simon. Το 1970, ως ταξιδιωτικός ρεπόρτερ λογαριασμό των London Times, ο Simon ξεκίνησε πάνω σε με μια Triumph Tiger 100 500cc για ένα ταξίδι που επρόκειτο να διαρκέσει τέσσερα χρόνια. Επισκέφτηκε 45 χώρες, διένυσε 100.000 χλμ. και γύρισε όλο τον κόσμο.
Kάτι πολύ περισσότερο από ένα ταξιδιωτικό ρεπορτάζ, το πόνημα του Simon ισοδυναμεί με φιλοσοφικό trip στον χωροχρόνο της δεκαετίας του '70. Το 2001, όταν ήταν περίπου 70 ετών, ο Simon επέστρεψε στο δρόμο, αυτή τη φορά με μια BMW R 80 GS , για το «Dreaming of Jupiter» , μια επικαιροποιημένη επανάληψη ης απόπειρας του 1973.
Όταν ο Ted Bishop έσπασε την πλάτη του σε ένα ατύχημα με μοτοσικλέτα, αναγκάστηκε να μείνει στο κρεβάτι για αρκετές εβδομάδες. Ο Bishop αποφάσισε να γεμίσει αυτόν τον ανεπιθύμητο χρόνο, γράφοντας ένα βιβλίο για τα δύο μεγάλα του πάθη: τα βιβλία και τις μοτοσικλέτες. Το αποτέλεσμα της συγγραφής του έλαβε τον τίτλο «Riding with Rilke: Reflections on Motorcycles and Books».
“Rilke” αποκαλούσε ο συγγραφέας την αγαπημένη του μηχανή, Ducati Monster, ως φόρο τιμής στον πιο αγαπημένο του ποιητή: τον Αυστριακό μοντερνιστή Rainer Maria Rilke (1885 – 1926), δημιουργό δύο εκ των πλέον αριστουργηματικών ποιητικών συνθέσεων του 20ού αιώνα: «Οι Ελεγείες του Ντουίνο» και «Τα Σονέτα στον Ορφέα».
Ο Ted Bishop ταξιδεύει από το Έντμοντον της Νέας Ζηλανδίας στο Ώστιν του Τέξας. Στην πορεία στοχάζεται τα βιβλία και τη ζωή γενικότερα. Είναι ένα βιβλίο για τη ζωή, τη μοτοσικλέτα και τη φιλοσοφία, που ακολουθεί παραπλήσια μονοπάτια με το «Ζεν και η Τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας».
Ο Robert M. Pirsig γεννήθηκε στη Μινεάπολη to 1928. Σπούδασε βιοχημεία. Δεν τον ενδιέφεραν η επαγγελματική ή η ακαδημαϊκή καριέρα, αλλά η μελέτη της επιστήμης για την απόλαυση της γνώσης. Χωρίς να ολοκληρώσει τις σπουδές του, το 1946 κατετάγη στον στρατό και κλήθηκε να υπηρετήσει Νότια Κορέα. Ύστερα από δύο χρόνια, επέστρεψε στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, πηρέ το πτυχίο του, και στη συνέχεια ταξίδεψε στην Ινδία για να μαθητεύσει στα φιλοσοφικά συστήματα της Ανατολής. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ, έκανε μεταπτυχιακά́ στη φιλοσοφία και στη δημοσιογραφία, κι έπειτα δίδαξε δημιουργική́ γραφή́ στο Πολιτειακό́ Πανεπιστήμιο της Μοντάνα και στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο.
Το βιβλίο του «Το Ζεν και η τέχνη της συντήρησης της μοτοσικλέτας» βασίζεται σε ένα ταξίδι με μοτοσικλέτα από τη Μινεάπολη μέχρι το Σαν Φρανσίσκο, παρέα με τον γιο του Κρις. Το ταξίδι διήρκεσε δεκαεπτά μέρες. Επιστρέφοντας, ο Pirsig χρειάστηκε μια τετραετία για να καταγράψει τις εμπειρίες του και τους στοχασμούς του, συνήθως μετά τα μεσάνυχτα, καθώς εργαζόταν στο μεγαλύτερο μέρος της ημέρας.
Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη και ο λόγος του συγγραφέα μακροπερίοδος. Ο Pirsig μιλάει για τη ζωή́ του, όμως διανθίζει το κείμενο με στοχασμούς πάνω στη φιλοσοφία και την επιστημολογία, σε μια απόπειρα να καταρτίσει μια προσωπική κοσμολογία.
«Αυτό που έχω κατά νου είναι ένα είδος Σατόβκα – αυτό το νόημα μπορώ μόνο να σκεφτώ- από τις περιοδεύουσες παραστάσεις Σατόβκα που ταξίδευαν σε όλη την Αμερική, αυτή την Αμερική, την Αμερική στην οποία βρισκόμαστε τώρα, μια σειρά από εκλαϊκευμένες διαλέξεις του παλιού καιρού που σκοπό είχαν να μορφώσουν και να ψυχαγωγήσουν, να βελτιώσουν το νου και να φέρουν τον πολιτισμό και τη φώτιση στα αυτιά και τη σκέψη του ακροατή. Οι Σατόβκα παραμερίστηκαν από το ταχύρρυθμο ραδιόφωνο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση και μου φαίνεται πως στο σύνολό της η αλλαγή δεν ήταν προς το καλύτερο. Ίσως εξαιτίας αυτών των αλλαγών» το ποτάμι της συνείδησης της χώρας κινείται σήμερα πιο γρήγορα και είναι πλατύτερο, αλλά μοιάζει λιγότερο βαθύ. Τα παλιά κανάλια δεν μπορούν να το χωρέσουν και η αναζήτηση νέων φαίνεται να προκαλεί όλο και μεγαλύτερο χάος και καταστροφή στις όχθες του. Σ’ αυτή τη Σατόβκα δεν θα ήθελα να χαράξω νέα κανάλια συνείδησης, απλά να σκάψω βαθύτερα τα παλιά που έχουν προσχωθεί με τα συντρίμμια μουχλιασμένων σκέψεων και χιλιοειπωμένων κοινοτοπιών [...] Υπάρχουν περίοδοι της ανθρώπινης ιστορίας όπου τα κανάλια της σκέψης έχουν χαραχτεί βαθιά και καμία αλλαγή δεν θα ήταν δυνατή, τίποτα καινούριο δεν συνέβαινε και το «καλύτερο» ήταν ζήτημα δόγματος, ωστόσο τώρα η κατάσταση έχει αλλάξει. Τώρα το ρεύμα της συλλογικής μας συνείδησης μοιάζει να σβήνει στις ίδιες του τις όχθες, να χάνει την κεντρική του κατεύθυνση και τον στόχο, να πλημμυρίζει τα βαθύπεδα, να αποσυνδέει και να απομονώνει τα υψίπεδα χωρίς ιδιαίτερο σκοπό πέρα από τη σπάταλη εκπλήρωση της δικής του εσωτερικής ορμής. Απ΄ ό,τι φαίνεται, χρειάζεται μια διάνοιξη».
Δεν πρόκειται απλώς για ένα βιβλίο καλτ. Στο παραπάνω εδάφιο, ο Pirsig συνδέει αρμονικά τη «συλλογική συνείδηση» με τη «συλλογική μνήμη», την αναγκαιότητα της διαφύλαξης των πολιτισμών που προϋπήρχαν. Χρησιμοποιώντας παραδείγματα από το φυσικό περιβάλλον, που απειλείται (όπως και η συλλογική συνείδηση) από «τη σπάταλη εκπλήρωση της -ατομιστικής- εσωτερικής ορμής», γίνεται, εκών άκων, ήδη από το 1974, ένας μακρινός κοινωνός του κινήματος της αποανάπτυξης – που, ούτως ή άλλως, δεν αφορά μόνο την οικολογία.
Σε αρκετά σημεία του κειμένου, η αφήγηση μετατρέπεται σε τριτοπρόσωπη και ο ίδιος υιοθετεί την περσόνα του πλατωνικού Φαίδρου∙ ωστόσο, στην αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου, ύστερα από προσεκτικότερη ανάγνωση του Διαλόγου, ο ίδιος παραδέχεται ότι θα ήταν πιο ταιριαστό αν υιοθετούσε την οπτική του Λυσία.
Ο αφηγητής είναι σχολαστικός σε ό,τι αφορά την αναγκαιότητα της συντήρησης της μοτοσικλέτας, με παρόμοιο τρόπο με τον οποίο ένας στοχαστής του Ζεν συντηρεί το σώμα του ώστε να διαφυλάξει την διαύγεια του νου του. Η μοτοσικλέτα του, μια Honda Superhawk του 1964, γίνεται ουσιαστική προέκταση του σώματος του καβαλάρη-φιλοσόφου. Πρέπει να της συμπεριφέρεται κανείς με ενάργεια και προσήνεια, αντιμετωπίζοντάς τη ορθολογικά́. Ο Pirsig, με αυτή την προσέγγιση, συλλαμβάνει μια «οντολογία της μοτοσικλέτας».
O Pirsig απεβίωσε το 2017, σε ηλικία 88 ετών. Πρόλαβε να ολοκληρώσει άλλη μια φιλοσοφική εργασία με τον τίτλο «Λάιλα, ένα ταξίδι αναζήτησης». Το 1992 ήταν υποψήφιος για το βραβείο Πόλιτζερ στην κατηγορία μελέτη-δοκίμιο.
Όπως σημειώνει και ο Σπήλιος Λαμπρόπουλος στο συνοδευτικό κείμενο της έκδοσης, «στο βιβλίο υπάρχει μια διαλεκτική “σύγκρουση” ανάμεσα στις κλασικές αξίες, εκείνες που οδηγούν τον άνθρωπο στο να δημιουργήσει μια μηχανή -εν προκειμένω μια μοτοσικλέτα- και στις ρομαντικές αξίες, που θυμίζουν μια ανέμελη διαδρομή σ’ έναν μακρύ επαρχιακό δρόμο. Από τη μία, λοιπόν, η μοτοσικλέτα λειτουργεί ως σύμβολο της τεχνολογικής εξέλιξης της Δύσης και απ’ την άλλη ως σύμβολο της διερεύνησης των αξιών που φωτίζουν διαχρονικά τη ζωή του ανθρώπου…»
Για καιρό εκτός εμπορίου (είχε εκδοθεί για πρώτη φορά στα ελληνικά από τον Κάκτο το 1994), κυκλοφορεί πλέον από το Οξύ, σε νέα μετάφραση του Αλέξη Καλοφωλιά. Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμεί ο ταιριαστός πίνακας «Μοτοσυκλετιστής» (1978) του κορυφαίου μοντερνιστή Δημήτρη Μυταρά, που φιλτράρει τον φωτογραφικό ρεαλισμό μέσα από την εξπρεσιονιστική έκφραση.
Robert Pirsig, Το Ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσικλέτας
Μια εξερεύνηση στο πεδίο των αξιών
Εκδόσεις Οξύ, 2023
Μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς
Σελ. 560
