Ο πρόωρα χαμένος Χιλιανός Ρομπέρο Μπολάνιο (1953–2003) υπήρξε ο μεγάλος ανανεωτής της σύγχρονης λατινοαμερικανής λογοτεχνίας. Ο φρέσκος αέρας που επέφερε με τον τρόπο γραφής του ανακάτωσε την τράπουλα, υπέσκαψε και υπερέβη καθετί λογίζεται ως «κλασικό» στα πέριξ της λογοτεχνίας της υποηπείρου: τον μαγικό ρεαλισμό του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, τον μοντερνισμό του Μάριο Βάργκας Λιόσα, την τεχνική του κολάζ του Χούλιο Κορτάσαρ, την πατριαρχική σκιά που έριχνε στην ποίηση η φιγούρα του Πάμπλο Νερούδα. Μόνο με τον Χόρχε Λούις Μπόρχες θα μπορούσαν να αναζητηθούν παραλληλισμοί ως προς την σπάνια έφεση και των δύο στην αφηγηματικότητα, ως προς αυτή την σπάνια ικανότητα να αφηγείσαι μια ιστορία με απλό τρόπο και να προσθέτεις κι άλλη μια κι άλλη μια ψηφίδα, και εν τέλει ο αναγνώστης να μην θέλει να τελειώσει το βιβλίο. Σε αντίθεση πάντως με τον Αργεντίνο δεξιοτέχνη της μικρής φόρμας, και προς μεγάλη ίσως δυσαρέσκεια του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ, ο οποίος βιάστηκε να διακηρύξει «το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων», ο Μπολάνιο επεξέτεινε αυτές τις τεχνικές και στις πλέον μεγάλες και φιλόδοξες φόρμες.
Ποιητική βία
Κάτι που μας φέρνει στο 2666 (Άγρα, 2011, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος), το magnum opus του Μπολάνιο, ένα απαισιόδοξο έπος πέντε βιβλίων σε έναν τόμο άνω των 1.200 σελίδων, που με τον τρόπο του διατρέχει την βίαιη πρόσφατη ιστορία της Λατινικής Αμερικής και απλώνεται αφηγηματικά από τη Χιλή ως τα σύνορα Μεξικού-ΗΠΑ.
Τέσσερις παθιασμένοι καθηγητές της γερμανικής φιλολογίας αναζητούν τα ίχνη του Πρώσου συγγραφέα Μπένο Φον Αρτσιμπόλντι. Την τελευταία φορά που έδωσε σημεία ζωής βρισκόταν στη Σάντα Τερέσα, μια πόλη της ερήμου στα σύνορα Μεξικού και ΗΠΑ όπου εκατοντάδες γυναίκες έχουν βρεθεί άγρια δολοφονημένες. Από την κατεστραμμένη Ευρώπη μέχρι την έρημο της Σονόρα στα σύνορα Μεξικού-Τέξας, που τη στοιχειώνουν οι άλυτοι φόνοι γυναικών, ο Μπολάνιο αφηγείται την ιστορία της ζωής του Χανς Ράιτερ, γεννημένου το 1920, που εξελίσσεται σε μεγάλο Γερμανό συγγραφέα με το ψευδώνυμο Αρτσιμπόλντι, και ταυτόχρονα καταγράφει με την ανατριχιαστική νηφαλιότητα αστυνομικής αναφοράς την αλυσίδα των φόνων (απομίμηση των δολοφονιών πού στοιχειώνουν την πραγματική Σιουδάδ Χουάρες στα σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού). Μέσα από πολυάριθμα γκροτέσκα πορτρέτα και φλερτάροντας με όλα τα λογοτεχνικά είδη, δημιουργείται μια εικόνα του εικοστού αιώνα με πινελιές από την Αποκάλυψη.
Πλάι στο 2066 αξιώνουν μια θέση οι Άγριοι ντετέκτιβ (Καστανιώτης, 2009, μτφρ. Κώστας Αθανασίου), το δεύτερο μεγάλο μυθιστόρημά του. Δύο νεαροί, αυθάδεις –με την καλύτερη, νεανική ποιότητα της λέξης- ποιητές, οι Αρτούριο Μπελάνο (alter ego) και Ουλίσες Λίμα, αναζητούν τα χαμένα ίχνη της εξαφανισμένης ποιήτριας Σεσάρεα Τιναχέρο, ενώ τους ίδιους καταδιώκουν προαγωγοί, κακοποιοί και λοιπά λούμπεν στοιχεία. Πρόκειται για μια αναζήτηση χωρίς τέλος, που ξεκινάει τη δεκαετία του ’70 και συνεχίζεται μέχρι το τέλος του αιώνα, στην Πόλη του Μεξικού, στις ερήμους του βόρειου Μεξικού, στη σαντινιστική Νικαράγουα, στις ΗΠA, στη Γαλλία, στην Ισπανία, στην Αυστρία, στο Ισραήλ, ακόμα και στη σπαρασσόμενη από εμφύλιους πολέμους Αφρική .
Η βία γενικά ενυπάρχει καλοκρυμμένη στη λογοτεχνία του Μπολάνιο, με την επίγνωση ότι βίαιος και άδικος ήταν ανέκαθεν και εξακολουθεί να είναι ο κόσμος της Λατινικής Αμερικής. Με διαφορετικές μορφές επανεμφανίζεται και στα μικρότερης εμβέλειας έργα του: στη νουβέλα Η ναζιστική λογοτεχνία στη Λατινική Αμερική (Άγρα, 2014, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος), για παράδειγμα, κατασκευάζει υπό μορφή λημμάτων τα βιογραφικά υποθετικών λατινοαμερικανών συγγραφέων φίλα προκείμενων στους ναζί∙ το κάνει καθώς έχει την πεποίθηση ότι πίσω από τα ατελείωτα φιλοφασιστικά πραξικοπήματα που σάρωσαν την υποήπειρο, υπήρξε σαφέστατη ιδεολογική προετοιμασία.
Από την άλλη, στο Φυλακτό Άγρα, 2013, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος), μέσα από την αφήγηση μιας σπουδάστριας, που έχει κατά τύχη κλειδωθεί στις τουαλέτες του Αυτόνομου Πανεπιστημίου της Πόλης του Μεξικού, παρακολουθούμε την αμείλικτη καταστολή της φοιτητικής εξέγερσης που αφήσε πίσω της χιλιάδες δολοφονημένους στην πλατεία Τλατελόλκο τον Οκτώβριο του 1968.
Η λογοτεχνία είναι ένα ζήτημα ζωής ή θανάτου
Παρόμοια θεματικά μοτίβα απαντούν και στα υπόλοιπα μυθιστορήματά του Μπολάνιο, καθώς και στις συλλογές διηγημάτων του: στις Πουτάνες φόνισσες (Άγρα, 2018, μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου), στα Τηλεφωνήματα (Άγρα, 2009, μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου) ή στον τόμο Μνήματα καουμπόηδων, Πατρίδα, Γαλλική κωμωδία τρόμου (Άγρα, 2021, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος).
Η ποιητική της βίας συνδυάζεται πάντα με την αναζήτηση πρωτοποριακών λογοτεχνικών πηγών, με ένα ατέρμονο διακειμενικό παιχνίδι. Για τον Μπολάνιο, εν είδη υπερβολής, η λογοτεχνία είναι ένα ζήτημα ζωής ή θανάτου: είτε πρόκειται για την άοκνη προσπάθειά του να ανακαλύψει τις πιο underground –και κατ’ αυτόν πιο ενδιαφέρουσες, πιο ζωτικές- φωνές των λατινοαμερικανικών γραμμάτων, είτε για να στήσει απρόσμενα παιχνίδια με τους πιο άγνωστους υπερρεαλιστές – μια σχολή που τον έχει επηρεάσει έντονα. Σε ό,τι αφορά την πολιτικοποίησή του, ο Μπολάνιο ήταν πολιτικοποιημένος και με το παραπάνω, όχι όμως εξώφθαλμα, πιθανότατα επειδή έκρινε ότι δεν ταίριαζε με το ύφος της λογοτεχνία του. Σ’ αυτό το πεδίο μπορούν ίσως να αναζητηθούν κοινοί τόποι με τη λογοτεχνία του Thomas Pynchon. Στο υπόστρωμα όμως των αφηγήσεών του βρίθουν οι αναφορές στον Τσε, στον Φιδέλ, στα αντάρτικα, στην αντίσταση στις αδικίες και στην καταπίεση που επικρατούν στις περισσότερες λατινοαμερικανικές χώρες. Αυτά εννοούσε όταν δήλωσε στον ευχαριστήριο λόγο του ότι θεωρεί το σύνολο του έργου του «ένα ερωτικό γράμμα στη γεννιά μου», παραλαμβάνοντας, το 1999, το βραβείο Romulo Galegos (το σημαντικότερο της λατνοαμερικανικής γραμματείας) για τους Άγριους ντετέκτιβ.
Η “Νυχτωδία της Χιλής”
Ο Μπολάνιο ήταν πολυγραφότατος τόσο ως πεζογράφος (μυθιστόρημα, διήγημα, δοκίμιο, ιβρυδικά κείμενα) όσο και ως ποιητής. Ως εκ τούτου αφενός το corpus που μας άφησε είναι εκτενέστατο, αφετέρου πολλά έργα του εκδόθηκαν μετά θάνατον (με πρώτο και καλύτερο το 2666).
Το τελευταίο από τα μεταθανάτια έργα του Μπολάνιο που εκδόθηκε στα ελληνικά είναι η νουβάλα η Νυχτωδία της Χιλής (Άγρα, 2023, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος). Θέτει στο προσκήνιο τον Χιλιανό Σεμπαστιάν Ουρούτια Λακρουά, ιερέα και κριτικό λογοτεχνίας, μέλος του Opus Dei και μέτριο ποιητή, ο οποίος, κατά τη διάρκεια μιας νύχτας αγωνίας, προσπαθεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του από τις κατηγορίες που ακούει και οι οποίες πιθανώς είναι μια τελευταία εκδήλωση της συνείδησής του πριν απ’ το θάνατό του.
Καθώς η ιστορία πλησιάζει στο τώρα, ο ιερέας διολισθαίνει στην κόλαση, χωρίς να χάνει καθόλου τη μεγαλομανία η την τύφλωσή του, που φτάνουν στο αποκορύφωμά τους όταν δέχεται να παραδώσει μαθήματα μαρξισμού στον Πινοτσέτ και συμμετέχει σε πάρτυ στο σπίτι της Μαρίας Κανάλες, της οποίας ο Βορειοαμερικανός σύζυγος βασανίζει στο υπόγειο του αχανούς σπιτιού τους αντιπάλους της δικτατορίας.
Σε κάποιο σημείο του βιβλίου, ο Λακρουά δηλώνει ότι του αρέσει να διαβάζει δύο καθολικούς διανοούμενους, τον ιερέα Ζωρζ Μπερναρός και τον σοσιαλιστική συγγραφέα Γκράχαμ Γκρην. Το βιβλίο του Μπολάνιο εξάλλου θυμίζει κάπως ένα από τα κορυφαία έργα του Γκρην: το Η δύναμις και η δόξα (Εκδόσεις Πόλις, 2015, μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου). Στο έργο αυτό, που εκτυλίσσεται το 1924, όταν η επαναστατική κυβέρνηση του Μεξικού εξαπέλυσε ευρείας κλίμακας διώξεις εναντίον της οπισθοδρομικής και διεφθαρμένης καθολικής εκκλησίας, ο ιερέας-ήρωας αρνείται να υποταγεί∙ μετακινείται από χωριό σε χωριό, προσπαθώντας να ξεφύγει από την καταδίωξη, φροντίζει ασθενείς, τελεί λειτουργίες, βαφτίζει παιδιά και οδηγείται στο μαρτύριο, κινούμενος από ένα ιδιότυπο αίσθημα αξιοπρέπειας. Φυσικά με τη δράση του αυτή έρχεται σε σύγκρουση τόσο με τους διώκτες του, όσο και με τον ανώτερο κλήρο.
Παρόμοια, ο πρωταγωνιστής στη νουβέλα του Μπολάνιο έρχεται τελικά αντιμέτωπος με τη «σκατοκαταιγίδα», την προσωπική του Αποκάλυψη. Το όραμα ανταμώνει με το γκροτέσκο, καθώς ο συγγραφέας ρίχνει φως σε μισό αιώνα χιλιανής ιστορίας και ξαναθέτει ένα από τα ερωτήματα που τον στοιχειώνουν: Τί μπορεί να κάνει η λογοτεχνία μπροστά στο σκοτάδι;
11η Σεπεμβρίου 1973
Στο θαυμάσιο κείμενό του με τίτλο «Η 11η Σεπεμβρίου του Ρομπέρτο Μπολάνιο», ο Γερμανός μεταφραστής και επιμελητής του βιβλίων του Heinrich V. Berenberg υπογραμμίζει τη σημασία που έχει η συγκεκριμένη ημερομηνία στα κείμενα του συγγραφέα: πρόκειται φυσικά για την ημερομηνία που εκδηλώθηκε το στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε τον σοσιαλιστή Σαλβαδόρ Αλιέντε και επέβαλλε δικατορία. Ο Μπολάνιο αρχικά συνελήφθη, αφέθηκε ελεύθερος και απέδρασε στο Μεξικό, όπου έζησε για αρκετά χρόνια, πριν εγκατασταθεί τελικά στη Βαρκελώνη. Η διαδρομή Χιλή-Μεξικό περιγράφεται αμφίδρομα στο διήγημα Μνήματα καουμπόηδων (από τον τόμο Μνήματα καουμπόηδων, Πατρίδα, Γαλλική κωμωδία τρόμου), όπου το alter ego του συγγραφέα, όψιμος ποιητής, αφού σουλατσάρει στα βιβλιοπωλεία της Πόλης του Μεξικού, όπου κάνει παρέα με περιθωριακούς και κλοσάρ, επιστρέφει στη Χιλή την αποφράδα μέρα. Ενώ είναι έτοιμος να διαβάσει για πρώτη φορά δημόσια τα ποιήματά του, παρακολουθεί (και εμείς μαζί του) σοσιαλιστές και κομμουνιστές, που έχουν πάρει χαμπάρι τι έπεται, να προσπαθούν να προετοιμαστούν για να αντιδράσουν. Στη διάρκεια της 11ης του 1973 εκτυλίσσεται και το διήγημα Πατρίδα. Και πάλι στο επίκεντρο της αφήγησης είναι μια ομάδα νεαρών ποιητών, οι οποίοι, την ώρα που ξεσπά το πραξικόπημα, είναι χαμένοι στις ατελείωτες συζητήσεις τους περί λογοτεχνίας κλπ. Βλέποντας όμως τους εργάτες επί ποδός και φέρνοντας στο μυαλό τους σκηνές από τους Λησμονησμένους (Los Olvilados) του Λουίς Μπουνιουέλ, δείχνουν να αφυπνίζονται. Συλλαμβάνονται και οδηγούνται σε ένα γυμναστήριο όπου κρατούνται υπό την επίβλεψη της αστυνομίας. Πρόκειται για ένα υπέροχο διήγημα, καθαρό δείγμα της τέχνης του Μπολάνιο, ο οποίος, και πάλι, μέσα στην αναμπουμπούλα, αναζητά τα ίχνη ενός «χαμένου» ποιητή (Τσερνιακόφσκι – άλλο ένα alter ego, πιθανότατα).
Vivere pericolosamente
Το επαναστατικό πνεύμα του Μπολάνιο διαποτίζει κείμενά του όπως τη νουβέλα Συμβουλές από έναν μαθητή του Μόρρισον σε έναν φανατικό του Τζόυς (Άγρα, 2022, μτφρ. Κρίτων Ηλιόπουλος): ένα Bonny & Clyde α λα καταλανικά. Κεντρικός χαρακτήρας και αφηγητής είναι ο εκκολαπτόμενος συγγραφέας Άνχελ Ρος, παθιασμένος λάτρης και μελετητής του Οδυσσέα και του James Joyce, καθώς και της ποιητικής του Jim Morrison. Στη Βαρκελώνη, ο Άνχελ γνωρίζεται με την Άννα, μια εκκεντρική Νοτιοαμερικανή. Και τους δύο γοητεύει ο κίνδυνος, ιδιαίτερα την Άννα. Ο Άνχελ την ακολουθεί σαν ίσκιος της στα πιο σκοτεινά άκρα, εκεί που τη σέρνει η τρέλα, παγιδευμένος ανάμεσα στη μουσική και την ψυχεδέλεια που τον συνεπαίρνουν και στην ηρεμία της λογικής σκέψης. Ληστεύουν τράπεζες, ταμιευτήρια και ενεχυροδανειστηρια, αφήνοντας πίσω τους πτώματα. Στις αυτοκτονικές του περιπλανήσεις, το ζευγάρι ζει στο χείλος του γκρεμού. Βιώνουν τον έρωτα, παίζοντας τη ζωή τους και τη ζωή των άλλων κορώνα-γράμματα. Δεν τους ενδιαφέρουν τόσο τα χρήματα, όσο η έξαψη της περιπέτειας. Τα χρειάζονται όμως για να κυνηγήσουν τον πιο απίθανο στόχο τους: να μαζέψουν αρκετά ώστε να καταφέρουν να την κάνουν και να ζήσουν στο Παρίσι. Η Άννα, σαν άλλη Bonny (& Clyde), θεωρεί τις πράξεις τους πολιτικές. Στη συλλογιστική της, ληστεύουν άλλωστε και δολοφονούν μόνο πλούσιους (υπονοείται αυτούς που ευνοήθηκαν από το φασιστικό καθεστώς του Φράνκο).
Υπορρεαλισμός
Ο ίδιος ο Μπολάνιο είχε λανσάρει τον όρο «υπορρεαλισμός» για να περιγράψει τα δικά του κείμενα, προσπαθώντας να αποστασιοποιηθεί από τον ιδρυτή του υπερρεαλισμού, τον Αντρέ Μπρετόν και τους ακολούθους του. Ωστόσο ο Μπολάνιο έζησε έναν σύντομο και περιπετειώδη βίο που προσιδιάζει ηθελημένα στον Ρεμπώ, ενώ θαύμαζε τον Μπρετόν και τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ού αιώνα (νταντά, υπερρεαλιστές, λετριστές, καταστασιακούς, ομάδα Fluxus κλπ.). Παρότι διέθετε μια σπάνια λογοτεχνική και όχι μόνο κουλτούρα, αποστρεφόταν τον ακαδημαϊσμό∙ δεν έγραφε από τον καναπέ, δεν εξιδανίκευε το campus, αλλά, αντίθετα, επιδίωκε διαρκώς να τον υπονομεύσει και να αποδράσει από τους περιορισμούς του για να αναζητήσει την αληθινή ζωή.
Αυτή η αντίστιξη τον έκανε να γράφει με άγνοια κινδύνου. Πιο σωστά, όπως σημειώνει σε έναν από τους ωραιότερους στίχους του ο Χαίντερλιν, «όπου είναι μεγαλύτερος ο κίνδυνος, εκεί χρειάζεται να ψάξουμε τη σωτηρία».
