Πριν από τον Γιάννη Μαρή, το αστυνομικό στην Ελλάδα υπήρχε μόνο σε σπαράγματα: σε ορισμένα διηγήματα του Παύλου Νιρβάνα και της εκδότριας Ελένης Βλάχου. Προϋπήρξε επίσης το αφήγημα Σέρλοκ Χολμς σώζειν Βενιζέλον, έργο ανώνυμου συγγραφέα, όμως κι αυτό ανακαλύφθηκε πρόσφατα, χάρη στην ακαταπόνητη σκαπάνη των δύο κορυφαίων μελετετητών του αστυνομικού (και του Μαρή) στην Ελλάδα, του Ανδρέα Αποστολίδη και του Φίλιππου Φιλίππου. Ο πρώτος παρόλα αυτά συστηματικός συγγραφέας του είδους είναι ο Γιάννης Μαρής.
Ο Γιάννης Τσιριμώκος (ψευδ. Γιάννης Μαρής) [1916-1979] γεννήθηκε στη Σκόπελο. Ο πατέρας του ήταν δικαστικός. Τα παιδικά του χρόνια τα έζησε στη Λαμία. Σπούδασε νομικά στη Θεσσαλονίκη. Προπολεμικά εργάστηκε στην Αγροτική Τράπεζα ως διευθυντής υποκαταστήματος στην Αρναία Χαλκιδικής. Το 1943 βγήκε στο βουνό και εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Ανήκε στη σοσιαλιστική αριστερά και στην ΕΛΔ (Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας), το κόμμα του Αλέξανδρου Σβώλου και του ξαδέλφου του Ηλία Τσιριμώκου. Μετά την απελευθέρωση εργάστηκε ως δημοσιογράφος. Αρχικά στη Μάχη και στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο και αργότερα στο συγκρότημα Μπότση (Ακρόπολις, Απογευματινή) και το περιοδικό Πρώτο.
Ως συγγραφέας εμφανίστηκε το 1953 στο βραχύβιο περιοδικό Οικογένεια, δημοσιεύοντας με το πραγματικό του όνομα σε συνέχειες το αστυνομικό μυθιστόρημα Έγκλημα στο Κολωνάκι. Υπήρξε πολυγραφότατος. Θα ακολουθήσουν, πάντα σε συνέχειες, περισσότερα από εξήντα αστυνομικά μυθιστορήματα και νουβέλες, ενώ το σύνολο των αφηγημάτων του στον ημερήσιο τύπο, ιστορικών και αισθηματικών, ξεπερνάει τα εκατό. Τα υπογράφει ως Γιάννης Μαρής και έτσι πλέον θα μείνει γνωστός. Τα μυθιστορήματά του εκδίδονταν συχνά και σε πολλές άλλες εφημερίδες σε άλλες πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού (ελληνόφωνο Τύπο της Αυστραλίας, Κύπρου, Λονδίνου, Κωνσταντινουπόλεως, Ν. Αφρικής κ.α.).
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 τα αστυνομικά του μυθιστορήματα εκδίδονται και σε βιβλία από τις Εκδόσεις Ατλαντίδα-Πεχλιβανίδη και Περγαμηνή, κατά κανόνα με διαφορετικό τίτλο από τον αρχικό των εφημερίδων. Μέχρι το 1978 εκδόθηκαν σαρανταεννέα. Από το 2012 οι Εκδόσεις Άγρα εξέδωσαν πάνω από δέκα από τα αδημοσίευτα σε βιβλίο μυθιστορήματά του και δύο που είχαν κυκλοφορήσει βραχύβια από τις Εκδόσεις Περγαμηνή.
Ο Γιάννης Μαρής ανανέωσε το αθηναϊκό ανάγνωσμα της εποχής συνδυάζοντας την ποιότητα με τη συναρπαστική πλοκή και έγινε ο θεμελιωτής του ελληνικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Υπήρξε ένας από τους δημοφιλέστερους Έλληνες συγγραφείς των δεκαετιών 1950, 1960 και 1970. Έγραψε επιπλέον το σενάριο είκοσι κινηματογραφικών ταινιών και ανέβασε δύο θεατρικά έργα.
Ο Μαρής κατηγορήθηκε από μερίδα της κριτικής για «εύκολα αναγνώσματα», σε μια εποχή όπου το αστυνομικό στην Ελλάδα θεωρείτο β’ διαλογής «παραλογοτεχνία». Κατηγορήθηκε επίσης από μερίδα της Αριστεράς (κι ας ήταν σοσιαλιστής και αντιστασιακός) επειδή δεν αναδείκνυε θετικούς ήρωες στο έργο του και εξωράιζε τους μπάτσους (η εποχή ήταν πολύ ευαίσθητη σε αυτό το θέμα). Στο έργο του Μαρή αναδεικνύεται η εργαζόμενη, μικροαστική τάξη∙ αυτούς εκπροσωπεί ο Μπέκας, και ο Μαρής τους περιβάλλει με οικειότητα. Αντίθετα, ο Μαρής αποστρέφεται τα πλειμπόι , τους ζιγκολό, τις στάρλετ και τις «γυναίκες πολυτελείας», που προσπαθούν να πλουτίσουν με αρπαχτές. Εδώ μπορεί κανείς να τον καταγορήσει κάπως ως ηθικογράφο. Εστιάζοντας στις όποιες ομοιότητες θεματολογίας ή στις εκκλεκτικές συγγένεις του αστυνόμου Μπέκα και του επιθεωρητή Μαιγκρέ, ο Μαρής θα μπορούσε να εκληφθεί ως ο Έλληνας Georges Simenon.
Ο Μαρής αναμείχθηκε στο έργο του με την πολιτική όσο του το επέτρεπαν οι συνθήκες της εποχής του. Ασχολήθηκε με δύο κυρίως θέματα: α) με την αραχαιοκαπηλία, που είναι κατά συνθήκη σπορ των φραγγάτων (καθώς και πρώην και νυν Ελλήλων πρωθυπουργών) και β) με τον αφανισμό των Εβραίων της Ελλάδας (κυρίως της Θεσσαλονίκης) από τους ναζί και τους εγχώριους συνεργάτες τους. Ήταν μάλιστα ο πρώτος που μίλησε για’ αυτό το τόσο σημαντικό θέμα, ήταν γύρω του σαν να επικρατούσε γενική άγνοια (ή σιωπηλή συνενοχή).
Ήταν επίσης ο πρώτος που -στο βιβλίο του Περιπέτεια στο Άγιο Όρος- είχε θίξει τις πρωτάκουστες αποταμιεύσεις της Μονής Βατοπεδίου, που πριν από τον πόλεμο, υπολογίζονταν σε περισσότερα από 100 εκατ. δραχμές, ποσό εξωφρενικό για την εποχή.
Το συγγραφικό έργο του Γιάννη Μαρή ήταν πάντα ενταγμένο στη δημοσιογραφική του δουλειά, που περιλάμβανε κινηματογραφική κριτική, έρευνες, συνεντεύξεις, ανταποκρίσεις και αποστολές στο εξωτερικό. Πέθανε στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1979 λίγο μετά τη συνταξιοδότησή του.
Επιλέξαμε λοιπόν 10 από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Γιάννη Μαρή, 9 με ήρωα τον αστυνόμο Μπέκα και μια αυτοτελή περιπέτεια της υπαίθρου. Παρατίθενται με βάση την πρώτη δημοσίευσή τους στις εφημερίδες του ’50 και του ’60.
1. Έγκλημα στο Κολωνάκι
Άγρα, 2021
[πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες: Περιοδικό Οικογένεια 1953 (σνολοκλήρωτο) και Απογευματινή (01-19/05/1979]
Μπορούσε να είναι τόσο υποκριτής ο Φλωράς; Η υπόθεση έχει ως εξής: Μια νύχτα βρίσκεται δολοφονημένος στο διαμέρισμά του στην οδό Σκουφά στο Κολωνάκι ο επιτυχημένος και ευκατάστατος ζωγράφος Νάσος Καρνέζης. Βασικός και αυτονόητος ύποπτος ο Φλωράς, ο σύζυγος της μοιραίας ερωμένης του ζωγράφου. Κι όμως, η επιμονή του γιου, με τη συνδρομή του δημοσιογράφου Μακρή και του αστυνόμου Μπέκα, που κάνει την πρώτη του εμφάνιση στη λογοτεχνία, θα πολλαπλασιάσουν τις εκδοχές του πιθανού ενόχου. Η υπόθεση αποκτά πολλά πλοκάμια, καθώς οι φόνοι συνεχίζονται και ένας μυστηριώδης άγνωστος πλανάται απειλητικά σε όλο το μυθιστόρημα. Η πρώτη εμφάνιση του αστυνόμου Μπέκα και του δημοσιογράφου Μακρή.
2. Η κυρία της νύχτας
Άγρα, 2012
[πρώτη δημοσίευση σε 82 συνέχειες στην Ακρόπολη, 10/11/1955 – 28/02/1956]
Πρωταγωνίστρια στην Κυρία της Νύχτας είναι η Λιάνα Περέζ, μια μοιραία γυναίκα εκδικητής, στην ατμόσφαιρα των «μαύρων» ταινιών του αμερικανικού σινεμά της δεκαετίας του '50, με έντονο το στοιχείο του μελοδράματος και βασικό χαρακτηριστικό το τραγικό τέλος.
Η δράση εκτυλίσσεται με φόντο την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη του '50: λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, οδός Ηροδότου, Σύνταγμα, το κέντρο "Νεράιδα", το Θέατρο Κοτοπούλη με παράσταση του Ρουί Μπλάς με τον Ζεράρ Φιλίπ, τραγουδιστές που μιμούνται τον Υβ Μοντάν, δράση κινηματογραφική "που θυμίζει Χίτσκοκ" και η Θεσσαλονίκη με το ξενοδοχείο "Μεντιτεράνεαν", τον Θερμαϊκό, τον Λευκό Πύργα, το Καραμπουρνού και την Αρετσού. Ο αστυνόμος Μπέκας κάνει κι εδώ ένα σύντομο πέρασμα.
3. Ο δολοφόνος φορούσε σμόκιν
Άγρα, 2022
[πρώτη δημοσίευση σε 96 συνέχειες στην Απογευματινή 10/12/1956 – 10/04/1957]
Κάποιος απ’όλους δεν έλεγε την αλήθεια. Αλλά ποιός; Πρώτα ήταν η μητέρα Μενδρινού. Έλεγε ψέματα. Η κόρη της δεν είχε καμιά διάθεση να αυτοκτονήσει. Η πρωταγωνίστρια της ταινίας τους, που προσπάθησε να τον διώξει από την Αθήνα, και τώρα αυτός, ο κ. X της Ηρώς, που δεν δεχόταν εκβιασμούς. Όλοι εκινούντο γύρω από το θάνατο της Ζιζής Μενδρινού. Αλλά ποιά σχέση μπορούσαν να έχουν μεταξύ τους; Κάθε καινούργιο ίχνος που ανεκάλυπτε, αντί να τον πλησιάσει στη λύση του προβλήματος, τον απεμάκρυνε ακόμη πιο πολύ. Κι όμως, υπήρχε κάτι. Ποιός ήταν ο «Μεγάλος», για τον οποίον είχε μιλήσει η Ηρώ;
Ο Μπέκας ήταν εκνευρισμένος. Στα μυθιστορήματα οι μυστικοί αστυνομικοί ψάχνουν με σύστημα και ψυχραιμία, σαν να λύνουν σταυρόλεξο. Αλλά αυτός δεν ήταν μυστικός αστυνομικός, και η ιστορία του δεν ήταν μυθιστόρημα. Και, επιπλέον, είχαν δοκιμάσει να τον σκοτώσουν. Αυτό τον τρόμαζε και τον ερέθιζε. Τώρα, στο πάθος του γιατην αλήθεια είχε προστεθεί κι ένα στοιχείο προσωπικό. Είχε έναν δικό του λογαριασμό για τακτοποίηση με τους δολοφόνους.
4. Το τρένο των 9.45΄
Άγρα, 2015
[πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην Ακρόπολη, 31/07/1960 – 07/07/1961]
Στην Αθήνα του τέλους του 19ου αιώνα, ένας άντρας, απόστρατος αξιωματικός, προσωρινά τυφλωμένος από μια μονομαχία, συναντάει κάποια νύχτα μια μυστηριώδη γυναίκα που τον εμπλέκει σε μια υπόθεση φόνου και στην παρ' ολίγο δολοφονία του. Από αυτήν τη γυναίκα συγκρατεί με εμμονή το άρωμά της. Κι αρχίζει έτσι την επίμονη και παράτολμη αναζήτησή της, που τον οδηγεί στη Θεσσαλία - η οποία έχει πρόσφατα προσαρτηθεί στην Ελλάδα και όπου ο νόμος και η τάξη είναι πράγματα ασαφή. Θα συναντήσει αδίστακτους κοσμοπολίτες τυχοδιώκτες και η ζωή του θα απειληθεί πολλαπλώς, καθώς το πάθος του για τη μυστηριώδη γυναίκα και η πεισματική προσπάθειά του να ανακαλύψει την αλήθεια τον οδηγούν διαρκώς σε ανυπολόγιστους κινδύνους. Μια από τις καλύτερες βουκολικές περιπέτειες του Μαρή, οι οποίες κατά κανόνα τοποθετούνται στη Θεσσαλλία της εποχής πριν και μετά το Κιλελέρ.
5. Η τελευταία νύχτα
Άγρα, 2014
[πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στην Απογευματινή, 09/10/1961-10/02/1962]
Η Άννα Χαριλάου, από τις πιο γοητευτικές, αλλά συγχρόνως και πιο σοβαρές γυναίκες των Αθηνών, ένοχος μια δολοφονίας. Πώς μπορεί να είναι δυνατόν; Η Αθήνα του 1961. Το κέντρο της, οι συνοικίες της, και ο Πειραιάς. Καμπαρέ, στριπτηζάδικα, εμπόριο λευκής σαρκός και ναρκωτικά, πολυτελή διαμερίσματα, προσφυγικά χαμόσπιτα, γκαρσονιέρες. Αξιοπρεπείς μεγαλοαστοί και υπόκοσμος και εκβιαστές. Ο κόσμος του θρυλικού αστυνόμου Μπέκα. Ένα άγνωστο μυθιστόρημα του Γιάννη Μαρή που δημοσιεύτηκε σε 100 συνέχειες στην Απογευματινή το 1961-1962 και κυκλοφορεί για πρώτη φορά σε βιβλίο με τις πρωτότυπες εικόνες του Μ. Γάλλια.
6. Ο θάνατος του Τιμόθεου Κώνστα
Ατλαντίς, 1955
(Αναδημοσιεύθηκε σε συνέχειες στην εφημερίδα "Ακρόπολις", το 1961 με τίτλο "Μαύρος 'Αγγελος"]
Ο Τιμόθεος Κώνστας, πάμπλουτος επιχειρηματίας, πεθαίνει υπό μυστηριώδεις και αδιευκρίνιστες συνθήκες. Ο ανιψιός και κληρονόμος του Κώστας Νικόδημος επιστρέφει έπειτα από πολλά χρόνια στην Ελλάδα και αποφασίζει να διερευνήσει το θάνατό του: πρόκειται για αυτοκτονίας, καρδιακή προσβολή ή προσχεδιασμένο έγκλημα; Ή μήπως σχετίζεται με ένα ένοχο μυστικό, καλά φυλαγμένο από τα χρόνια της Κατοχής; Ποιος ο ρόλος της νεαρής, γοητευτικής και επικίνδυνης συζύγου του Τιμόθεου Κώνστα; Την υπόθεση αναλαμβάνει να διαλευκάνει ο Αστυνόμος Μπέκας, ο οποίος έτσι θα βιώσει έστω πρόσκαιρα, τη [μεγάλη ζωή» των πλουσίων.
7. Ίλιγγος
Άγρα, 2013
[πρώτη έκδοση σε συνέχειες στην Απογευματινή, 13/03/1961 - 26/06/1961]
Είναι από τα λίγα έργα του Μαρή στα οποία ο αστυνόμος Μπέκας εμφανίζεται από την αρχή. Ο τίτλος παραπέμπει στην ταινία Vertigo του Χίτσκοκ, 1957 (ελληνικός τίτλος: Ο Δεσμώτης του Ιλίγγου).
Ο Ίλιγγος κατά το ήμισυ ακολουθεί το μοτίβο της αγωνιώδους αναζήτησης της χαμένης μνήμης γύρω από ένα έγκλημα στο χώρο του υποκόσμου, και το υπόλοιπο το συνδέει σε μια υπόθεση αρχαιοκαπηλίας: Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας γεμίζει με αντίγραφα των μυκηναϊκών εκθεμάτων του, ενώ τα πρωτότυπα έχουν κάνει φτερά. Η σπείρα των λαθρεμπόρων αρχαιοτήτων έχει διασυνδέσεις με το Παρίσι και αρχηγό έναν ακαθόριστης εθνικότητας τυχοδιώκτη ονόματι Ισαάκ Γιοβέλ ή Αρμάντο Κάστρο. Είναι το πρώτο από τα δύο έργα του Μαρή με θέμα την αρχαιοκαπηλία.
8. Τα χέρια της Αφροδίτης
Άγρα, 2021
[πρώτη έκδοση σε 133 συνέχειες στην Απογευματινή, με τον τίτλο «Στην ξένη πόλη», 25/03/1963 – 27/08/1963]
Μια νεαρή γοητευτική γυναίκα καταφθάνει από τη Θεσσαλονίκη με το τρένο στην Αθήνα για να βρει τον δίδυμο αδελφό της. Είναι η αρχή μιας περιπέτειας όπου δωσίλογοι τυχοδιώκτες και αξιωματικοί των Ες Ες στην Κατοχή περιπλανώνται στην Ελλάδα της δεκαετίας του '60 στην αναζήτηση ενός χαμένου θησαυρού: τόπος συνάντησης η Αθήνα -με τα ξενοδοχεία της και τα αξιοθέατα-, ο Βόλος, τα Τέμπη, το Ναύπλιο και το Μπούρτζι, που λειτουργεί ως ξενοδοχείο, η περιοχή της Στυλίδας. Απέναντί τους έχουν αρχικά τον δημοσιογράφο Μακρή, και ακολούθως τον αστυνόμο Μπέκα που συνεργάζεται με πράκτορες των ισραηλινών μυστικών υπηρεσιών, οι οποίοι προσπαθούν να εντοπίσουν, να συλλάβουν και να δικάσουν στη χώρα τους τους διαφεύγοντες εγκληματίες πολέμου.
9. Ο 13ος επιβάτης
Άγρα, 2012
[Α’ έκδοση σε βιβλίο: Περγαμηνή 1971]
Ο 13ος επιβάτης του Γιάννη Μαρή πρωτοδημοσιεύτηκε το 1962 σε 129 συνέχειες στην Απογευματινή, με εικονογράφηση του Μ. Γάλλια, και κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1971 από τις βραχύβιες εκδόσεις Περγαμηνή. Έκτοτε, αν και είναι ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα του πολυγραφότατου συγγραφέα, δεν ξανακυκλοφόρησε. Οι εκδόσεις Άγρα ξεκίκησαν με τον 13ο επιβάτη μια σειρά εκδόσεων «χαμένων» κειμένων του «πατέρα» του ελληνικού αστυνομικού μυθιστορήματος. Οι δύο μεγάλες υποθέσεις του αστυνόμου Μπέκα ήταν το Έγκλημα στο Κολωνάκι και η περίπλοκη υπόθεση κληρονομιάς στον 13ο επιβάτη. Ο 13ος επιβάτης είναι το πιο τυπικό έργο του Μαρή με ήρωα τον Μπέκα. Η υπόθεση της μεγάλης κληρονομιάς "ταν «η σοβαρότερη και η χειρότερη υπόθεση που ανέλαβε στα τριάντα χρόνια της αστυνομικής του ζωής. Μια υπόθεση στην οποία απέτυχε». Στην πλοκή της ιστορίας, ή Έλσα Φλωρεντινού γίνεται η μόνη γυναίκα που νικά τον Μπέκα, με παρόμοιο τρόπο που η Irene Adler ήταν η μοναδική γυναίκα που νίκησε τον Σέρλοκ Χολμς στο μυθιστόρημα Σκάνδαλο στη Βοημία (1891) του Arthur Conan Doyle.
10. Η εξαφάνιση του Τζων Αυλακιώτη
Άγρα, 2021
[πρώτη δημοσίευση στην Ακρόπολη 23/05-08/09 1976]
Η δράση του μυθιστορήματος αρχίζει το πρωινό της 4ης Αυγούστου 1938, στην επέτειο της επιβολής της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, με εορτασμό που τελείται στο Στάδιο, με νεολαίους μελανοχίτωνες της Ε.Ο.Ν. και προπαγανδιστικούς λόγους. Στην Αθήνα κυριαρχεί ο περιβόητος Μανιαδάκης και η μυστική αστυνομία του. Ο Τύπος και το ραδιόφωνο ελέγχονται. Στους τοίχους της πόλης είναι κολλημένες τεράστιες γιγαντοαφίσες του δικτάτορα.
Ο ήρωας, ένας ανερχόμενος δημοσιογράφος, δέχεται ένα πρωινό τηλεφώνημα από την κοπέλα που είχε ερωτευθεί πολλά χρόνια πριν, όταν ήταν ακόμη φοιτητής. Εκείνη είναι πλέον η σύζυγος του διάσημου Τζων Αυλακιώτη, ο οποίος έχει εξαφανιστεί χωρίς να αφήσει ίχνη. Έτσι αρχίζει η αναζήτηση μαζί με την έρευνα για έναν άνθρωπο πασίγνωστο στο παρόν αλλά με ανεξιχνίαστο παρελθόν. Σκόρπια στοιχεία άλλοτε τον παρουσιάζουν ως φιλοβασιλικό και άλλοτε ως Βενιζελικό, άλλοτε ως γαλλόφιλο κι άλλοτε ως αγγλόφιλο ή και γερμανόφιλο με ύποπτες συναλλαγές. Η δράση, καταιγιστική, εκτυλίσσεται σε ένα σκηνικό επικίνδυνο, με πολλές παγίδες και συγκρουόμενα συμφέροντα.
Απαλλαγμένος από τον βραχνά της λογοκρισίας της χούντας, ο Μαρής παραδίδει εδώ το πιο πολιτικό και ίσως καλύτερο μυθιστόρημά του, που έμελλε να είναι το τελευταίο του (θα ακολουθύσε λίγο μετά Η απαγωγή).
