Τέσσερις άνθρωποι, τέσσερις επαναστάτες στην εξεγερμένη Σαγκάη του 1927, αντιμετωπίζουν κατάφατσα τον θάνατο, καθώς έρχονται αντιμέτωποι με την ετερογονία των σκοπών. Αυτό είναι το Μεγάλο Θέμα (σύμφωνα με τον ορισμό του Χέρμαν Μέλβιλ για το ζητούμενο στη λογοτεχνία) στην Ανθρώπινη Μοίρα (1933), το αριστούργημα ίσως του André Malraux, που εντάσσεται σε ένα άτυπο κουαρτέτο πολιτικοκοινωνικής προβληματικής του Μεσοπολέμου∙ εγκανιάστηκε με τη Βασιλική Οδό (1930) και συνεχίστηκε με τα Χρόνια καταφρόνιας (1935) και την Ανθρώπινη Ελπίδα (1937). Η πρόσφατη, νέα έκδοση του βιβλίου στα ελληνικά από το Μεταίχμιο, στη σειρά «Μεγάλες Αφηγήσεις» που διευθύνει ο Δημήτρης Στεφανάκης (ο οποίος υπογράφει τον πρόλογο) και σε εξαιρετική μετάφραση της Ρίτας Κολαΐτη, έλειπε πραγματικά.
Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται στην Σαγκάη του 1927, στο ξέσπασμα του κινεζικού εμφυλίου, όπου σχηματικά έχει λήξει η πρώτη φάση του: μια χαλαρή και αβέβαιη συμμαχία ανάμεσα στους εθνικιστές του Κουομιτάνγκ (που προάσπιζε τα συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης και του ξένου κεφαλαίου), υπό την ηγεσία του αδίστακτου (χασάπη, για να τα λέμε νέτα-σκέτα) Τσιανγκ Κάι-Σεκ, στους αγρότες και στο ισχνό προλεταριάτο της ελάχιστα εκβιομηχανισμένης Κίνας της εποχής εκείνης, έχει μόλις κατορθώσει να συντρίψει τους ιδιωτικούς στρατούς των πολέμαρχων-φεουδαρχών που λυμαίνονταν έως τότε τις εκτάσεις της. Ενώ εγκαθιδρύεται μια μορφή κεντρικής κυβέρνησης της αχανούς χώρας, όπου κυριαρχεί το καταπιεστικό Κουομιτάνγκ, προετοιμάζεται στο παρασκήνιο ο δεύτερος γύρος του εμφυλίου, που θα φέρει αντιμέτωπους εθνικιστές και κομμουνιστές. Το θέατρο της ίντριγκας, των ζυμώσεων και κατόπιν των συγκρούσεων θα είναι η Σαγκάη, με το κοσμοπολίτικο λιμάνι της και τον σημαντικό σιδηροδρομικό της κόμβο. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο μάς εισάγει το μυθιστόρημα του Malraux.
Από την πρώτη σελίδα, παρακολουθούμε στις σκιές τις κινήσεις των τεσσάρων κομμουνιστών που συμμετέχουν στην προετοιμασία της εξέγερσης: του Τσεν, που είναι ο μοναδικός Κινέζος και ο μοναδικός προλετάριος από την τετράδα∙ του ιαπωνικής καταγωγής Κίο, που αισθάνεται ενίοτε ότι η ιδεολογία του συγκρούεται κάπως με τις πνευματιστικές-μεταφυσικές αναζητήσεις του∙του Χέμερλιχ, που αγωνίζεται να μείνει συνεπής στις αρχές του, καθώς αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα αλκοολισμού∙ τέλος, του Κάτοφ, επαγγελματία επαναστάτη και συνδέσμου των τεσσάρων με την Κομιντέρν, ο οποίος, αν και παρουσιάζεται ψυχρός και υπολογιστικός στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, προς το τέλος και μπρος τον θάνατο, παραδίδει μαθήματα αλληλεγγύης (οι πιο φορτισμένες συναισηματικά σελίδες του μυθιστορήματος).
Η εξέγερση της Σαγκάης καταπνίγηκε στο αίμα. Χιλιάδες κομμουνιστές σφαγιάστηκαν και διώχθηκαν, ενώ χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να ανασυνταχθεί το Κόμμα. Οι αιτίες ήταν πολλές: κακή οργάνωση και προετοιμασία, λανθασμένη επιλογή χρόνου, λιγοστές δυνάμεις (το κινεζικό προλεταριάτο ήταν ισχνό, όπως είδαμε), κακή συννενόηση με τους αγρότες, κακή συννενόηση με τους Σοβιετικούς, οι οποίοι, τελικά, προτίμησαν να προκρίνουν μια «θεωρία των σταδίων» και να εκτιμήσουν ότι ήταν «η ώρα των εθνικιστών»∙ έτσι προέτρεψαν τους Κινέζους εργάτες, που είχαν ήδη ξεσηκωθεί, να αφοπλιστούν (αυτή είναι η «προδοσία» που αναφέρεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου). Αυτά όσον αφορά την Ιστορία.
Τον Malraux, ωστόσο, δεν τον ενδιαφέρει μόνο η Ιστορία, αλλά κυρίως η λογοτεχνική της διαπραγμάτευση. Μαζί με την πολιτική δράση των τεσσάρων, τον ενδιαφέρει ακόμα περισσότερο η ανθρώπινη πλευρά τους – απ’ όπου και ο τίτλος του βιβλίου. Δεν είναι μόνο επαναστάτες, αλλά και τέσσσερις περίπλοκες ψυχοσυνθέσεις, τις οποίες σαν άλλος Ντοστογιέφσκι, ο συγγραφέας κατορθώνει να αναδείξει, καθώς υποβάλει τους ήρωές του διαρκώς σε ηθικά διλήματα. Το ίδιο πολυσύνθετοι σκιαγραφούνται και οι πιο δευτερεύοντες χαρακτήρες του έργου: ο Γκήζορς, πατέρας του Κίο, σεβαστός από όλους , που όμως η ενασχόλησή του μόνο με τη θεωρία κινδυνεύει να τον αποξενώσει από αυτά που συμβαίνουν γύρω του∙ ο ερωτικά ανασφαλής σε σημείο παθολογίας Φεράλ, κατά τα άλλα πανίσχυρος διοικητής του γαλλικού τραστ που εκμεταλεύεται το κινέζικο καουτσούκ, ο οποίος ενορχηστρώνει τη στήριξη που παρέχουν οι Κινέζοι τραπεζίτες στον στρατό του Τσιανγκ Και-Σεκ∙ ο βαρόνος Ντε Κλαπίκ, δήθεν ξεπεσμένος αριστοκράτης, γραφικός όσο και γκροτέσκ τύπος άλλης εποχής, που κανονίζει δουλειές της νύχτας στα κοσμοπολίτικα καμπαρέ της Σαγκάης∙ η Μέι, ερωμένη του Κίο και σύντροφός του στην προετοιμασία της επανάστασης, η οποία συλλαμβάνεται μαζί του παραμονές της εξέγερσης, όμως θα είναι τελικά η μόνη που θα έχει μια δεύτερη ευκαιρία για να ξαναρχίσει τη ζωή της στη Σοβιετική Ένωση.
Θαυμάσιοι και καλοδουλεμένοι χαρακτήρες, όλοι τους με διακριτές φωνές. Κάτι που επιτρέπει στον Malraux να οργανώσει το σχέδιο που εξαρχής επιθυμεί, να παρουσιάσει δηλαδή ένα αφηγηματικό παλίμψηστο, πολυφωνικό, που να αποτυπώνει τις πολλαπλές αλήθειες και τις αναγνώσεις των γεγονότων, που συχνά είναι αντιφατικές μεταξύ τους. Αυτό αφενός αντιδιαστέλλει τη λογοτεχνία του από τη λεγόμενη στρατευμένη λογοτεχνία, αφετέρου την εγγράφει στις περιοχές του μοντερνισμού και όχι του ρεαλισμού. Κάτι που επίσης πρέπει να επισημανθεί: σε αντίθεση με άλλους Δυτικούς συγγραφείς, ο Malraux δίνει φωνή στους «άλλους», αναδεικνύει δηλαδή την ετερότητα. Δεν γράφει για την Κίνα με την υπεροψία του Δυτικού, ούτε υποκύπτει σε φτηνό εξωτισμό – προσπαθεί να μπει στο πετσί των ντόπιων, όπως ο Τσεν, και να γράψει από τη σκοπιά τους, όσο αυτό είναι δυνατό.
Γραμμένο με την τεχνική της συνειδησιακής ροής, με αναπάντεχες αυξομειώσεις σε δραματική ένταση, ποιητική γλώσσα και εμβόλιμους φιλοσοφικούς στοχασμούς, Η Ανθρώπινη Μοίρα βαραίνει τη φαρέτρα της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα.
Αντρέ Μαλρό, Η ανθρώπινη μοίρα
εκδ. Μεταίχμιο, μτφ. Ρίτα Κολαΐτη, 408 σελ.
