«Ο ήχος του τρένου απηχεί τον ήχο της φυσαρμόνικας, είναι ο ήχος της μετανάστευσης των Αφροαμερικανών από τον Νότο στον Βορρά» - Eric Hobsbawm
«Το Mystery Train ήταν το τελευταίο single που κυκλοφόρησε ο Elvis στην Sun. Ήταν ίσως το καλύτερό του» – Sam Phillips
Αν περιγράψεις το Mystery Train (1975) σαν ένα βιβλίο που αναφέρεται μόνο στο rock ‘n’ roll, είναι σαν να λες ότι ο Πολίτης Κέην ήταν απλώς μια ταινία για έναν ιδιοκτήτη εφημερίδας. Ο Greil Marcus δεν είναι απλώς ο κορυφαίος rock μουσικοκριτικός όλων των εποχών. Το έργο του, με άξονα τo blues και το rock, ανατέμνει την αμερικανική ιστορία και κουλτούρα του 20ού αιώνα. Στέκεται πλάι στην Πολιτική Ανυπακοή του David Henry Thoreau, στα καλύτερα διηγήματα του Ernest Hemingway, στον Μεγάλο Γκάτσμπυ, στις κριτικές κινηματογράφου της Pauline Kael και στο Παντρεύτηκα έναν Κομμουνιστή του Philip Roth.
Με το όνομα Greil Gerstley γεννήθηκε ο Marcus, τον Ιούνιο του 1945. Γαλουχήθηκε στο ελευθεριακό περιβάλλον του Σαν Φρανσίσκο και έπειτα στο γειτονικό Μπέρκλεϊ, γεγονός που επηρέασε τις ιδέες του.
Σπούδασε Αμερικανική Κουλτούρα και Λογοτεχνία (χωρίς να καταθέσει το διδακτορικό του) στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ (όπου έζησε και ενίοτε διδάσκει). Ήταν ο πρώτος συστηματικός μουσικοκριτικός, από το 1968, στην ιστορική εποχή του περιοδικού Rolling Stone. Στη συνέχεια, στη δεκαετία του 1970, συνεργάστηκε με το πρωτοποριακό περιοδικό Creem, παρέα με τον Lester Bangs, τον Dave Marsh, τον Hunter S. Thompson, τον Robert Christgau, και άλλους «υπέροχους απόκληρους». Η αμερικανική rock (και όχι μόνο) δημοσιογραφία στον κολοφώνα της! Έχει συνεργαστεί επίσης ως μουσικοκριτικός με τη Village Voice, με το Interview που ίδρυσε ο Andy Warhol, με το Pitchfork, με τη Los Angeles Review of Books, αλλά και άλλα έντυπα.
Η κατεξοχήν, όμως, σπουδή του είναι το έργο του Bob Dylan. Το 2005 κυκλοφόρησε η εμβληματική μελέτη του για το “Like a Rolling Stone” με τον υπότιτλο “Bob Dylan at the Crossroads”. Το 2010 εκδόθηκαν σε τόμο τα κείμενα που έχει γράψει από το 1968 για τον Dylan με τίτλο Bob Dylan by Greil Marcus: Writings 1968-2010. Άλλα σημαντικά έργα του αφορούν τους Situationists (Οι Καταστασιακοί), το κίνημα του Dada, τους Sex Pistols: εμπεριέχονται στο βιβλίο που εξέδωσε το 1989 με τον τίτλο Lipstick Traces: A Secret History of the 20th Century (ο τίτλος προέρχεται από το τραγούδι του Benny Spellman από τη Νέα Ορλεάνη, 1962, το οποίο έχουν διασκευάσει και οι Rolling Stones). Έχει γράψει επίσης για τον Elvis ως icon (Dead Elvis, 1991), το «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ, τον Francis Scott Fitzgerald, τον Stagger Lee ως χαρακτήρα που επανέρχεται στη σημειολογία των blues και, βεβαίως, σταθερά για τον μυθικό bluesman Robert Johnson. Αγαπημένο του album παραμένει το Astral Weeks του Van Morrison (1968): «Σαίξπηρ στις 33 στροφές».
Με αφορμή τη νέα, ενισχυμένη βιβλιογραφικά έκδοση του εμβληματικού Mystery Train από τις εκδόσεις Folio Society (2020), ο Greil Marcus μιλά αποκλειστικά στο Avopolis.
Ας μιλήσουμε για το Mystery Train. Δεν έχει μεταφραστεί στην ολότητά του στα ελληνικά. Δεν αναφέρεται μόνο στη μουσική (rock, soul, blues), αλλά γενικότερα στην αμερικάνικη κουλτούρα. Με ποιο κριτήριο επέλεξες τα συγκεκριμένα ονόματα, δηλαδή τον Robert Johnson, τον Elvis, τους Band, τους Sly & The Family Stone και τον Randy Newman, ως αντιπροσωπευτικά για την Αμερική; Μόνο το κεφάλαιο για τον Elvis έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, το 1978, από τις εκδόσεις Αθηνά. Διάλεξα αυτούς τους συγκεκριμένους μουσικούς και τις μπάντες επειδή πάντα με γοήτευαν και επίσης, επειδή έκρινα ότι δεν είχαν είχαν γράψει για αυτούς με λεπτομέρεια ή με ικανοποιητικό τρόπο. Το κάθε βιβλίο σχηματοποιείται καθώς γράφεται, σε πραγματικό χρόνο, και τελικά καθορίζει τις επιλογές του συγγραφέα. Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου γράφτηκε κάπως ασφυκτικά, σε ένα μικρό δωμάτιο που νοίκιαζα για να γράφω –το δικό μου διαμέρισμα αποτελείτο από ένα μεγάλο δωμάτιο, είχαμε δύο μικρές κόρες που φυσικά χρειάζονταν το χώρο τους και ήταν η προτεραιότητά μας. Ένα απόγευμα, το κεφάλαιο που αναφέρεται στον Harmonica Frank (σ.σ.: ημιμυθικός, περιφερόμενος bluesman) και ο Επίλογος απλώς μου βγήκαν αυθόρμητα. Δεν ήξερα ακριβώς πώς θα μπορούσε να μου χρησιμεύσουν, αλλά τα κράτησα. Στη συνέχεια έγραψα το κεφάλαιο για τον Sly Stone, επειδή είχα ήδη γράψει ένα μεγάλο κομμάτι για το άλμπουμ There's a Riot Goin' On (1971) για το περιοδικό Creem, οπότε είχα τη ραχοκοκαλιά. Ακολούθησε μετά το κεφάλαιο για τον Robert Johnson. Κατόπιν, ύστερα από αρκετούς μήνες, γράφτηκε το κεφάλαιο για τον Elvis –το οποίο ίσως ήταν το εκτενέστερο κριτικό δοκίμιο που είχε γραφτεί για μουσικό του rock 'n' roll∙ αν και σήμερα μου φαίνεται σύντομο και ελλιπές. Εν συνεχεία, αντιλήφθηκα κάπως βεβιασμένα ότι το βιβλίο που σκόπευα να εκδώσω, θα προέκυπτε ολιγοσέλιδο. Έτσι έγραψα για τον Randy Newman, για τον οποίον δεν είχα σκεφτεί να γράψω μέχρι τότε. Στην πραγματικότητα, ήθελα να γράψω για την Arlene Smith, την πρώτη φωνή των Chantels, η οποία ερμήνευσε με πάθος και δύναμη τρία τραγούδια: "Maybe," "I Love You So," "If You Try". Δεν ήξερα όμως, το 1973-1974, πώς να προσεγγίσω αυτό το θέμα. Ήταν «εκτός εποχής». Έγραψα ένα τελευταίο το κεφάλαιο για τους Band, μένοντας ξάγρυπνος όλη τη νύχτα. Η σύζυγός μου με βρήκε αξημέρωτα να κοιμάμαι στον καναπέ. «Το τελείωσα», της είπα.
Υπάρχουν όμως συμβολισμοί στο βιβλίο. Αρχέτυπα, έστω, μιας κουλτούρας στη δύση της... Δεν διαλέγω τους ανθρώπους για τους οποίους γράφω ως σύμβολα ή επειδή είναι εμβληματικοί για κάποιον λόγο. Μπορεί να έχουν πλέον θέση αρχέτυπου ή να αντιπροσωπεύουν κάτι ευρύτερο, αλλά προσπαθούσα πάντα να τους αναδείξω μέσα από τις ιστορίες που κρύβονται στη μουσική τους∙ αυτήν την αντίληψη αντανακλούν τα κείμενά μου. Ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο, το 1973, έναν χρόνο πριν παρατήσω τις σπουδές Αμερικανικής Κουλτούρας στο Μπέρκλεϊ. Δεν θα τελείωνα τη διατριβή μου αναφορικά με τον Abraham Lincoln και τον Herman Melville. Αλλά η σπουδή αυτή μου έδωσε την κατεύθυνση στην αναζήτηση, στο τι θα μπορούσε να έχει συμβεί, τον «τόνο» στην αναζήτηση της Αμερικανικής Φωνής –και τελικά αυτά που άκουσα και διάβασα τα προηγούμενα χρόνια, με κατεύθυναν (και μου έδωσαν τις αντοχές) για τη συγγραφή του Mystery Train. Προσπάθησα, όπως οι συγγραφείς, να μεταφέρω τις μουσικές αφηγήσεις και τα τραγούδια σε ένα κάπως λογοτεχνικό πεδίο. Ο Sly Stone, ο Robert Johnson, ο Elvis Presley, οι Band – τους άκουγα να εκφράζουν διαφορετικές εκδοχές μια μουσικής γλώσσας και κουλτούρας και να «μιλάνε μεταξύ τους». Άφησα τις ιστορίες να ξεδιπλωθούν αυτές καθαυτές. Για αυτούς τους ανθρώπους έπρεπε να γράψω. Δεν τους διάλεξα, με διάλεξαν.
Η πρώτη έκδοση του Mystery Train κυκλοφόρησε το 1975. Υπάρχει νέα έκδοση από τις εκδόσεις Folio Society (2020). Έχεις προσθέσει κάτι άλλο; Περίπου κάθε επτά χρόνια, μπορώ να επιμελούμαι νέα έκδοση του βιβλίου. Εκτός από το να διορθώνω μικρά τυπογραφικά λάθη, το βασικό κείμενο δεν αλλάζει (για την ακρίβεια, στη δεύτερη έκδοση πρόσθεσα μια τελευταία παράγραφο στο κεφάλαιο για τον Randy Newman). Οι Σημειώσεις και οι αναφορές στη Δισκογραφία εμπλουτίζονται σε κάθε έκδοση. Αρχικά ήταν 50 σελίδες. Τώρα είναι πολύ εκτενέστερες από το βασικό σώμα κειμένου. Είτε οι καλλιτέχνες που αναφέρονται στο βιβλίο συνέχισαν την καριέρα τους μετά της έκδοσή του είτε όχι, υπάρχουν νέες δισκογραφικές δουλειές που πρέπει να αναφερθούν και βεβαίως επανεκδόσεις και όψιμες ανακαλύψεις χαμένων ή ξεχασμένων έργων τους. Επίσης, βιβλία, κριτικά κείμενα, λογοτεχνικά ή μη, ταινίες, ντοκιμαντέρ, κόμικ, οπτικές τέχνες κλπ. που αφορούν αυτούς τους καλλιτέχνες. Για παράδειγμα, μόνο οι διασκευές σε τραγούδια του Robert Johnson θα αρκούσαν για να γεμίσουν βιβλιογραφικά ολόκληρη έκδοση. Αυτό, ειδικά, ήταν μεγάλη ευχαρίστηση και ένα μεγάλο ταξίδι: o Johnson πέθανε το 1938, θα μπορούσε αν είχε ζήσει, να είναι ενεργός μουσικά, για πολλά χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου. Μου δίνει ευχαρίστηση να τον τιμώ. Για την έκδοση του Mystery Train για τις εκδόσεις Folio Society, μαζί με τις τελευταίες διορθώσεις, προστέθηκε υλικό από το άλμπουμ Sinematic του Robbie Robertson (The Band).
Τo Mystery Train θεωρείται αριστούργημα. Πέρα όμως από τη μουσική δημοσιογραφία, έχει επηρεάσει σπουδαίους λογοτέχνες, όπως τον David Foster Wallace. Γνωρίζω ότι είσαι και εσύ συστηματικός αναγνώστης. Στην εισαγωγή του βιβλίου αναφέρεσαι μεταξύ άλλων στην ιδέα του «Μεγάλου Αμερικανικού Μυθιστορήματος» (ειδικά στον Herman Melville), στο έργο Η Δημοκρατία στην Αμερική (1835-1840) του Alexis De Tocqueville και στα διηγήματα του Ernest Hemingway. Θα ήθελες να μιλήσουμε λίγο για αυτά; Μου άρεσε που συμπεριέλαβες το Η Δημοκρατία στην Αμερική στα υποψήφια έργα για το «Μεγάλο Αμερικανικό Μυθιστόρημα». Αναφορικά, το βιβλίο που έξέδωσα αυτόν τον χρόνο έχει τον τίτλο Under the Red White and Blue: Patriotism, Disenchantment and the Stubborn Myth of the Great Gatsby (Yale University Press, Απρίλιος 2020). Ένα κεφάλαιο περιλαμβάνει συντομευμένη την πανεπιστημιακή διατριβή, που δεν παρέδωσα ποτέ, για το “Moby Dick”. Αλλά αν με κολλούσες στον τοίχο και με απειλούσες αν δεν απαντούσα, θα επέλεγα ως «Μεγάλο Αμερικανικό Μυθιστόρημα» το The Great American Novel του Philip Roth, που αναφέρεται στο baseball (σ.σ.:1995, αμετάφραστο στα ελληνικά).
Έχεις γράψεις ότι οι 29 blues ηχογραφήσεις που άφησε ο Robert Johnson αντιπροσωπεύουν την καλύτερη ίσως αμερικανική μουσική του 20ού αιώνα. Να μοιραστούμε την εμπειρία; Μπορεί να έχω γράψει ότι οι ηχογραφήσεις του στέκονται επάξια δίπλα σε οποιοδήποτε άλλο σπουδαίο έργο αμερικανικής τέχνης. Αλλά μάλλον δεν θα είχα αυτή την αίσθηση αν δεν άκουγα αυτή τη μουσική γράφοντας συγχρόνως το κεφάλαιο που αναφέρεται στον Johnson στο Mystery Train. Πιθανότατα δεν θα είχα αυτή την εμπειρία.
Ένα άλλο σπουδαίο βιβλίο σου είναι το Like A Rolling Stone. Αναφέρεται στις ρίζες, τη σημειωτική και τη διαχρονικότητα του ομώνυμου τραγουδιού του Bob Dylan, που άλλαξε τη μουσική. Θα ήθελα να μιλήσουμε για το έναυσμα για τη συγγραφή του βιβλίου και για την έρευνα που έκανες. Το 2004 μου τηλεφώνησε κάποιος επιμελητής από κάποιον εκδοτικό οίκο που δεν γνώριζα τότε. Με ρώτησε αν είχα αντιληφθεί ότι, τον επόμενο χρόνο, συμπληρώνονται 40 χρόνια από την κυκλοφορία του “Like A Rolling Stone”. Απάντησα ότι δεν το είχα σκεφτεί – ποιος σκέφτεται επετείους 40 χρόνων; Μου είπε ότι θα υπάρξει δημοσιότητα και μου πρότεινε να γράψω ένα βιβλίο με αυτό το θέμα. Του απάντησα ότι εκείνη την περίοδο έγγραφα ένα άλλο βιβλίο (το The Shape of Things to Come: Prophecy and the American Voice, 2006) και δεν μπορούσα να διακόψω. Όταν μίλησα με τη σύζυγό μου για αυτό το τηλεφώνημα, εκείνη μου είπε: «Πιθανότατα (ο επιμελητής) δεν θα ήξερε ότι το “Like a Rolling Stone” ήταν πάντα το αγαπημένο σου τραγούδι. Αν δεν το γράψεις εσύ το βιβλίο, θα βρουν κάποιον άλλον. Μετά δεν θα σου αρέσει, σωστά;». Έτσι, μου ήρθε η εξωφρενική ιδέα να σταματήσω για έναν μήνα να γράφω το βιβλίο που ήδη έγραφα. Τηλεφώνησα πίσω και δέχτηκα. Τόσο μου πήρε η διαδικασία. Ένα μήνα. Χρειάστηκα περίπου μία εβδομάδα για να ξαναδιαβάσω πράγματα, να κάνω μερικές συνεντεύξεις, να συνεργαστώ με το manager του Dylan και με τους ανθρώπους της Columbia ώστε να αποκτήσω ένα CD με όλες τις ηχογραφήσεις του "Like a Rolling Stone". Όταν τα άκουσα λεπτομερώς, συνειδητοποίησα ότι αυτό έπρεπε να είναι το φινάλε του βιβλίου: η περιγραφή του session, κάθε παίξιμο, κάθε σταμάτημα, κάθε λέξη, κάθε λάθος. Μετά έγραφα επί τρεις εβδομάδες.
Είμαι σίγουρος ότι άκουσες το Rough & Rowdy Ways, το νέο album του Dylan. Πώς σου φάνηκε; Σε παραπέμπω στην αναλυτική κριτική μου στo Los Angeles Review of Books. Μου άρεσε πάρα πολύ στο μεγαλύτερο μέρος του. Δεν είμαι σίγουρος πώς θα μου ακούγεται στο τέλος του χρόνου ή σε δέκα χρόνια από σήμερα. Την τελευταία φορά που το άκουσα, πριν από μερικές ημέρες, μου φάνηκε σαν ένα μεγάλο ενιαίο τραγούδι ή σαν ένα μεγάλο πεζοποίημα.
Όταν το album Self Portrait του Dylan κυκλοφόρησε το 1970, έγραψες τη θρυλική κριτική που ξεκινούσε με τον αφορισμό “What is this shit?”. Πολλά χρονια μετά, όταν ο Dylan «επισκέφθηκε» ξανά το album στα Bootleg Series, έγραψες στις σημειώσεις της έκδοσης: “This is terrific”... Η φράση "What is this shit?" ακουγόταν από τον οποιονδήποτε άκουγε για πρώτη φορά τότε το album. Η κριτική προσπαθούσε να ανοίξει μια δημόσια συζήτηση. Γνώριζα ότι θα ήταν αμφιλεγόμενη.
Γράφεις κάτι αυτές τις ημέρες; Το βιβλίο αναφορικά με το The Great Gatsby που αναφέρθηκε πιο πάνω. Εργάζομαι συγχρόνως πάνω σε κάτι άλλο, αλλά είναι νωρίς για να μιλήσω γι’ αυτό. Γράφω επίσης ένα εκτεταμένο κείμενο για τον Robert Johnson. Θα δημοσιευθεί στο βιβλίο που ετοιμάζει η ετεροθαλής αδελφή του, η Annye C. Anderson. Λέγεται Brother Robert: Growing Up with Robert Johnson.
Άκουσες κάτι ενδιαφέρον τελευταία; Τη συγκεντρωτική συλλογή Robert Johnson: The Complete Recordings (έκδοση του 2011) και όλες τις ανθολογίες Roots of Robert Johnson (σ.σ.: αναφέρεται σε ηχογραφήσεις του Delta-blues, προγενέστερες του Johnson όπως οι Charley Patton, Son House, Skip James). Η μεγάλη ανακάλυψη είναι η ιαπωνική έκδοση Robert Johnson Classics: Hellhound on My Trail, που περιέχει την υπέροχη εκτέλεση της Rosetta Howard στο "Delta Bound", jazz μπαλάντα του 1938.
Peter Guralnick, Robert Christgau, Dave Marsh, Greg Shaw, το περιοδικό “Creem”. Σπουδαίοι γραφιάδες. Συνεργάστηκες μαζί τους, μοιράστηκες εμπειρίες, στο αποκορύφωμα της ροκ δημοσιογραφίας στην Αμερική, στα πρώτα χρόνια των 70s. Σου λείπουν εκείνες οι μέρες; Μου λείπει η συντροφικότητα και η διαρκής επικοινωνία και αλληλεπίδραση. «Το ακούσες; Τους είδες; Πώς σου φάνηκε;». Μου λείπει πολύ ο Lester Bangs. Μου λείπει επίσης η Pauline Kael.
Έζησες στην Αμερική στα χρόνια του Nixon, του Regan, των Bush, και τώρα του Trump. “There’s No Place Like America Today”, όπως τραγουδάει ο Curtis Mayfield; Θα ήθελα να μην υπήρχε τόπος όμοιος με τη σημερινή Αμερική.
Η νέα έκδοση του Mystery Train του Greil Marcus κυκλοφορεί στα αγγλικά από τη Folio Society.
