Παραπονιέμαι συχνά –το έχω γράψει πολλάκις– για την επανάληψη που χαρακτηρίζει την ελληνική (mainstream) παραγωγή. Οι «μεγάλοι» μας τραγουδιστές και τραγουδοποιοί αρέσκονται να βαδίζουν σε γνώριμα και ασφαλή μονοπάτια, χαρίζοντάς μας (που λέει και ο Σαββόπουλος) τα πιο βαθιά χασμουρητά, κατά διάρκεια ακροάσεων οι οποίες θυμίζουν την ημέρα της μαρμότας. Στην έρημο αυτή, όμως, πού και πού εμφανίζεται και κάποια όαση με γάργαρο μελωδικό νεράκι και παχιές σκιές για να ξαποστάσουν τα ταλαιπωρημένα αυτιά μας.
Μια τέτοια όαση είναι και το World Echoes In Athens: ένας δίσκος που θυμίζει επιτόπια εθνομουσικολογική έρευνα και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις από θρησκευτικά δρώμενα μεταναστών στην Αθήνα, με μουσικές που γράφτηκαν «από πάνω» από τον Καλκάνη. Το project περιλαμβάνεται και συνοδεύει την έκθεση φωτογραφίας του Τάσου Βρεττού "Τ(ρ)όποι Λατρείας", η οποία φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη ως τις 31/1/2016. Αυτό το σπουδαίο και διαφορετικό καλλιτεχνικό «πάντρεμα» στάθηκε αφορμή για μια συνέντευξη με τον σπουδαίο και ταλαντούχο Μιχάλη Καλκάνη...
Πώς ξεκίνησε το project World Echoes Ιn Athens; Ποια ήταν η αφορμή;
Η αφορμή ήταν ένας καφές στο σπίτι του Νίκου Πορτοκάλογλου, πριν από περίπου έναν χρόνο. Πάνω στη συζήτηση, μου ανέφερε το πολύ ενδιαφέρον project που είχε ήδη ξεκινήσει πριν 2 χρόνια ο φίλος του Τάσος Βρεττός, φωτογραφίζοντας μετανάστες να προσεύχονται σε διάφορα σημεία της Αθήνας. Αμέσως τον ρώτησα αν πίστευε ότι θα τον ενδιέφερε, παράλληλα με την καταγραφή εικόνας, να γίνει και μία επιτόπια καταγραφή ήχου (field recording)· κι εκείνος μας έφερε άμεσα και με χαρά σε επαφή.
Από τις 19 Νοεμβρίου, όλο το υλικό εκτίθεται στην πολύ δυνατή έκθεση "Τ(ρ)όποι Λατρείας. Τάσος Βρεττός" στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ παράλληλα κυκλοφόρησε και το CD World Echoes In Athens με επιλογές από το ηχητικό υλικό που πλαισιώνει την έκθεση. Για μας, όμως, κινητήριος δύναμη σε όλη αυτή την πορεία ήταν πάνω απ' όλα το ίδιο το ταξίδι στους χώρους εκείνους.
Πόσο εύκολο ήταν, τόσο από τεχνικής πλευράς, όσο και από πλευράς πρόσβασης, να ηχογραφήσετε και να φωτογραφήσετε παράλληλα τις λατρευτικές τελετές των ανθρώπων αυτών;
Η αλήθεια είναι ότι οι δυσκολίες δεν έλειψαν. Αλλά θυμάται κάποιος από μας να έχει ζήσει ένα πολύ όμορφο και αυθεντικό ταξίδι, που να μην είχε δυσκολίες; Κάποιοι δεν μας δέχτηκαν καν στους χώρους τους, κάποιοι άλλοι μας δέχτηκαν όμως δεν μας άφησαν να προχωρήσουμε σε καταγραφή ήχου και εικόνας. Άλλοι πάλι φάνηκαν πολύ επιφυλακτικοί και έπρεπε να τους εξηγήσουμε τι ακριβώς κάνουμε. Τέτοιες αντιδράσεις ήταν απόλυτα δικαιολογημένες, αν σκεφτείς πόσο προσωπικές στιγμές ζούσαν στους συγκεκριμένους χώρους, όπως βέβαια και τον φόβο και το σφίξιμο που βιώνουν καθημερινά πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους.
Οι περισσότεροι, παρ'όλα αυτά, μας δέχθηκαν σαν να ήμασταν «δικοί τους» και με αφοπλιστική οικειότητα. Όσον αφορά στο τεχνικό κομμάτι, στάθηκε πολύ ενδιαφέρον, γιατί έπρεπε να εκμαιεύσω το καλύτερο δυνατόν ηχητικό αποτέλεσμα σε συνθήκες όχι ιδανικές και από μη επαγγελματίες μουσικούς. Με θυμάμαι π.χ. να «παλεύω» με τον αέρα (σε εξωτερικούς χώρους) ή να προσπαθώ μέσα στο πλήθος να πλησιάσω μία κοπέλα της οποίας η φωνή ξεχώριζε κλπ.
Με ποιον τρόπο ηχογράφησες τα θρησκευτικά δρώμενα; Υπήρχε αλλαγή στη συμπεριφορά των πιστών λόγω της ηχογράφησης; Υπήρχαν αντιδράσεις;
Για την ηχογράφηση πεδίου (field recordings) επέλεξα ένα Zoom H5, συσκευή με αυτονομία και με υψηλή ποιότητα εγγραφής, αλλά κυρίως διακριτική. Βασική προτεραιότητα ήταν να περνάω σχεδόν απαρατήρητος στον χώρο, σεβόμενος πρώτα από όλα τους ανθρώπους που με άφησαν να καθίσω δίπλα τους, ενώ ζούσαν τις πιο προσωπικές τους στιγμές –αφού μετά από λίγη ώρα μπορεί να έκλαιγαν ή να έφταναν σε έκσταση. Αν έμπαινα στους χώρους αυτούς με μικρόφωνα, καλώδια και λάπτοπ, θα διατάραζα τις ισορροπίες. Κάτι αθέμιτο και για εκείνους και για μας.
Από τη συναναστροφή και την παρουσία στους χώρους προσευχής άλλων εθνών και θρησκειών, πώς αντιμετώπισες τη διαφορετικότητα; Πιστεύεις ότι είμαστε μια φιλόξενη κοινωνία για ανθρώπους διαφορετικών αντιλήψεων;
Τη διαφορετικότητα τις περισσότερες φορές τη βίωσα με έναν πολύ όμορφο τρόπο. Ήταν ένα σχεδόν μαγικό ταξίδι, σε υπόγεια και κρυμμένους χώρους δίπλα στα σπίτια μας, με καινούριες για μένα μυρωδιές και χρώματα, με ανθρώπους που εκφράζονταν τόσο διαφορετικά, για τον ίδιο όμως σκοπό. Τραγούδι, χορός, κλάμα, ζεν, αυτομαστίγωμα, κήρυγμα, προσευχή… Κάποιες φορές ένιωσα και αμηχανία –ίσως και φόβο– αλλά οι περισσότερες στιγμές ήταν σίγουρα ηρεμίας και χαράς, καθώς κι ενός πρωτόγνωρου συναισθήματος: σαν να «ανοίγεις» και να «μεγαλώνει» ο εαυτός σου, προκειμένου να χωρέσεις τον «άλλο» άνθρωπο! Όσον δε αφορά στο κατά πόσο είμαστε φιλόξενοι σαν λαός στη διαφορετικότητα... Το σίγουρο είναι ότι εγώ προσωπικά έγινα λίγο περισσότερο, μετά από αυτό το ταξίδι.
Με δεδομένο το υλικό, πώς «έγραψες» τις μουσικές που πλαισιώνουν τις λατρευτικές εκδηλώσεις; Χρησιμοποίησες μόνο sampling από τις επιτόπιες ηχογραφήσεις ή έπεισες κανέναν να έρθει στο στούντιο;
Αφού τελείωσα τις ηχογραφήσεις πεδίου, ένιωσα την ανάγκη για ένα δικό μου μουσικό σχόλιο πάνω τους. Η βασική ιδέα ήταν να δώσω την προσωπική μου οπτική: το πώς ακούγονται σε έναν μουσικό ο οποίος ζει στην Αθήνα –εξάλλου όλα αυτά συνέβησαν εδώ, και όχι στις χώρες από τις οποίες προέρχονται οι εν λόγω άνθρωποι. Οπότε, αρκετά αβίαστα μπορώ να πω, κι έχοντας ζήσει ο ίδιος άμεσα τις καταγραφόμενες εμπειρίες, προχώρησα στο γράψιμο μουσικής, πλαισιώνοντας τους ήχους, πάντα με σεβασμό απέναντί τους. Μια διαδικασία δηλαδή παρόμοια με εκείνη που χρησιμοποιείται στη σύνθεση κινηματογραφικής μουσικής.
Δεν πρότεινα σε κάποιους από αυτούς τους ανθρώπους να έρθουν στο στούντιο, γιατί κάτι τέτοιο θα διασπούσε την ενότητα των αρχικών ηχογραφήσεων πεδίου, κοινό στοιχείο των οποίων είναι ότι λαμβάνουν μέρος σε χώρους μεταναστών όπου οι ίδιοι βρίσκονται για να προσευχηθούν. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο project δύο ταχυτήτων, με το πρώτο σκέλος να είναι οι ηχογραφήσεις πεδίου σε διάφορα μέρη της Αθήνας όπου προσεύχονται μετανάστες και το δεύτερο να αφορά το αγκάλιασμα και «ντύσιμο» των ηχογραφήσεων αυτών με τη μουσική ενός ντόπιου παρατηρητή. Στο δεύτερο σκέλος χρειάστηκα και τη βοήθεια μερικών εξαιρετικών μουσικών και άλλων συνεργατών, που με βοήθησαν απλόχερα.
Το τελικό αποτέλεσμα έφτασε αλήθεια στους «συμπαίκτες» σου; Πώς τους φάνηκε να ακούν τον εαυτό τους πλαισιωμένο από σύγχρονες μουσικές και τεχνολογίες;
Δεν έχει φτάσει σε όλους ακόμα, γιατί δεν είναι κάτι τόσο απλό, πρακτικά. Στον δίσκο περιλαμβάνονται 11 διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες και στην έκθεση πολύ περισσότερες. Στους περισσότερους άρεσε η προσθήκη των δικών μου στοιχείων, μόνο ένας μου είπε ότι θα προτιμούσαν να ακούγονται μόνοι τους. Δεν έχω αισθανθεί πάντως κάποια ενόχληση από κανέναν μέχρι στιγμής· αν βέβαια υπάρξει, φυσικά και θα το σεβαστώ. Ακριβώς επειδή είχα κι εγώ ο ίδιος στην αρχή δισταγμούς όσον αφορά το συγκεκριμένο κομμάτι, ήρθα σε επαφή με τον πρόεδρο του Ελληνικού Φόρουμ Μεταναστών –τον κύριο Achmed Moavia– ο οποίος, μετά από ακρόαση του υλικού και μια πολύ ωραία συζήτηση που είχαμε από κοντά, υπέγραψε μία ανακοίνωση (υπάρχει και μέσα στον δίσκο) με την οποία επικροτεί και εγκρίνει το project, ως πλήρως συμβατό με τις βασικές ιδέες και τους στόχους του οργανισμού. Επιπλέον, καλωσορίζει την πρόθεσή μου να διαθέσω το δικό μου μερίδιο από τις πωλήσεις των CD στο Φόρουμ.
Ο δίσκος, όπως κι εσύ καταλαβαίνεις, δεν απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Παρ'όλα αυτά, τον εξέδωσες. Δεν είναι λίγο δονκιχωτικό ή ρομαντικό; Τι σε κάνει να βγάζεις τέτοιους δίσκους ή σαν τον προηγούμενό σου, το Scarborough Tales; Βρήκες εύκολα εταιρεία να το κυκλοφορήσει;
Προσωπικά, νομίζω ότι απευθύνεται και αφορά στο ευρύ κοινό, άσχετα αν θα φτάσει σε αυτό ή όχι. Η συνύπαρξη άλλωστε με τους συγκεκριμένους ανθρώπους είναι ένα θέμα επίκαιρο όσο ποτέ: αν μπορούν να συνυπάρχουν οι ήχοι μας αρμονικά, είναι για μένα ένας πολύ σημαντικός συμβολισμός, στη δεδομένη στιγμή. Η εμπειρία ήταν λοιπόν πολύ δυνατή και νιώθω τεράστια την ανάγκη να τη μοιραστώ, όχι μόνο για καλλιτεχνικούς λόγους. Έκρινα ότι θα είναι πολύ ωραίο να κυκλοφορήσει το World Echoes Ιn Athens και σε φυσική μορφή, σε ένα πολύ όμορφο artwork, το οποίο περιλαμβάνει βιβλιαράκι με φωτογραφίες του Τάσου Βρεττού από την έκθεση, καθώς και κάποιες πληροφορίες για τις αντίστοιχες θρησκευτικές ομάδες! Όσον αφορά την εταιρεία που καλύπτει τη διανομή του δίσκου (γιατί η παραγωγή είναι δική μου), μετά από «ψάξιμο» κατέληξα στην AntArt Productions. Μία από τις λίγες περιπτώσεις εταιρείας με φρέσκιες ιδέες και επιλογές, με την οποία αισθάνθηκα από την αρχή οικεία.
Στο Scarborough Tales είχες παρουσιάσει ένα παρόμοιο project σε ένα τραγούδι, με τη φωνή της γιαγιάς σου να τραγουδάει τα "Δώδεκα Ευζωνάκια" κι εσύ να γράφεις εκ των υστέρων τα υπόλοιπα. Σε βοήθησε αυτή η εμπειρία στην τωρινή δουλειά;
Πιστεύω πως ναι, με βοήθησε πολύ, γιατί είχα την ευκαιρία τότε να πειραματιστώ με κάτι πολύ πιο οικείο –ένα παραδοσιακό θρακιώτικο με τη φωνή της γιαγιάς μου. Αυτό μου έδωσε μία πολύ σημαντική ώθηση, ώστε λίγα χρόνια αργότερα να πάω ένα βήμα παραπέρα και να πειραματιστώ αντίστοιχα με ήχους φαινομενικά πιο «ξένους», που παρ' όλα αυτά διέθεταν πάνω μου την ίδια δύναμη, για διαφορετικούς λόγους. Ουσιαστικά, και στις δύο περιπτώσεις, κοινό στοιχείο είναι ότι η δική μου σύνθεση πατάει πάνω σε μια καταγραφή ήχου/τραγουδιού από ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι επαγγελματίες αλλά χρησιμοποιούν τη μουσική στην καθημερινότητά τους. Αυτό για μένα είναι κάτι πολύ δυνατό, ειδικά στις μέρες μας, στις οποίες η βιωματική χρήση της μουσικής εκλείπει. Οι πρώτοι πειραματισμοί μου με αυτό το είδος έγιναν στα πλαίσια του μεταπτυχιακού που έκανα στην Αγγλία (MRes in Creative Music Technology): τα "Δώδεκα Ευζωνάκια" ήταν μάλιστα μέρος του τελικού project.
Υπάρχει κοινό για αυτές τις προσπάθειες στη χώρα μας; Φιλοδοξείτε, ίσως, ή έχετε σχεδιάσει να μεταφέρετε την έκθεση του Τάσου Βρεττού και αλλού; Στο εξωτερικό λ.χ.;
Υπάρχει μία ανερχόμενη τάση (προς το παρόν κυρίως στο εξωτερικό, αλλά σιγά-σιγά και εδώ νομίζω) για τον κοινωνικό χαρακτήρα της τέχνης. Η πτώση του lifestyle είναι κάτι που την ευνοεί, αλλά οι οικονομικές δυσκολίες ίσως δεν την αφήνουν να δείξει ακόμα την πραγματική της δυναμική. Η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη πάει πάντως εντυπωσιακά καλά και έχει ήδη πάρει παράταση για τις 31/1/16! Σημαντικές πολύ είναι και κάποιες διεθνείς σχετικές δημοσιεύσεις που έχουν γίνει σε σημαντικούς ιστότοπους –όπως στο artagenda, ένα από τα μεγαλύτερα online περιοδικά για την τέχνη.
Εκτός από τα δικά σου projects, είσαι παράλληλα μουσικός στην ορχήστρα του Γιάννη Χαρούλη, αλλά και στη Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων. Πόσο εύκολη είναι η καθημερινή αυτή μεταπήδηση από είδος σε είδος και πόσο απαραίτητη για τον βιοπορισμό ενός μουσικού; Μετατρέπεται ποτέ σε «αγγαρεία»;
Δεν είναι πάντα εύκολη, αλλά είναι κάτι που με γοητεύει, ειδικά κάποιες ξεχωριστές στιγμές, στις οποίες, ενώ κάνεις διαφορετικά πράγματα, τα νιώθεις να δίνουν το ένα στο άλλο με έναν περίεργο τρόπο. Όσον αφορά στο κατά πόσο η εναλλαγή είναι απαραίτητη για τον βιοπορισμό, μπορεί και ναι· το βασικό κριτήριο όμως πρέπει πάντα να είναι το καλλιτεχνικό. Ειδικά στην τέχνη, ό,τι δίνεις, παίρνεις! Αν έκανα έτσι επιλογές με βάση τον βιοπορισμό μου, μπορεί κάποια στιγμή να γινόταν «αγγαρεία». Και τότε το παιχνίδι θα είχε σχεδόν χαθεί. Δεν λέω ότι πάντα δημιουργώ ή παίζω μουσική με τον ίδιο ενθουσιασμό, αλλά αγγαρεία δεν έχω αισθανθεί ποτέ ότι κάνω. Αισθάνομαι ευγνώμων γι' αυτό.
Αν θα μπορούσες τον (μουσικό) κόσμο να άλλαζες, τι θα έκανες πρώτο-πρώτο;
Θα προσπαθούσα να διαφυλάξω την παιδικότητα και την ανοιχτή σκέψη. Αυτά είναι άλλωστε και τα βασικά στοιχεία που συχνά παρατηρώ στους καλλιτέχνες, αλλά και γενικότερα στους ανθρώπους τους οποίους θαυμάζω!
{youtube}XimEJB4g2zM{/youtube}
