Η πρώτη συνάντηση του υπογράφοντος με το Νίκο Κυπουργό ήταν μακρόθεν. Δηλαδή μέσω του διαδικτύου. Αυτή τη φορά, ανέβηκα τα σκαλιά των πεζοδρόμων αθηναϊκού λόφου, για να τον συναντήσω δια ζώσης. Και κατάλαβα ότι ο αναβαθμός δεν ήταν μόνο γεωγραφικός αλλά και πνευματικός. Ο αέρας που έπνεε στον λόφο και η ήρεμη, μελωδική και γεμάτη αυτοπεποίθηση φωνή του συνθέτη, άνοιξε ορίζοντες, θεράπευσε πληγές δικές μου, κατέστησε τα αδιέξοδα δρόμους…
Μοιράζετε τον χρόνο σας μεταξύ της Σύρου και της Αθήνας;
Ναι. Αλλά ταξιδεύω πολύ και αλλού, οπότε μάλλον είμαι μοιρασμένος στα τρία. Ευτυχώς η δουλειά μου μού δίνει πολλές ευκαιρίες να ταξιδεύω, αλλά συχνά τις αφορμές για ταξίδια τις κατασκευάζω και μόνος μου. Μου αρέσουν τα ταξίδια. Καταλαβαίνω όμως και τους ανθρώπους που αρκούνται στο εσωτερικό τους ταξίδι, όπως ο Γκάτσος, ο οποίος δεν ταξίδευε, ή όπως ο Αιγύπτιος συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ, ο οποίος δεν ταξίδεψε ούτε για να πάρει το βραβείο Νόμπελ. Τον διάβαζα πάλι προχτές, που βρέθηκα στην Αίγυπτο. Μου αρέσει, όταν επισκέπτομαι μια χώρα, να διαβάζω τη λογοτεχνία της, τις τοπικές εφημερίδες και προσπαθώ να γνωρίσω πώς ζει ο κόσμος, να έχω αυτή την ψευδαίσθηση ότι προς στιγμήν γίνομαι κι εγώ «ντόπιος».
Τι εννοείτε με το εσωτερικό ταξίδι;
Ενώ τα γεωγραφικά ταξίδια έχουν κάποιον περιορισμό, γιατί δεν μπορείς να βρίσκεσαι όποτε και όπου επιθυμείς, το εσωτερικό ταξίδι δεν έχει όρια. Γράφω αυτόν τον καιρό ένα έργο σχετιζόμενο με τους ύμνους του Ορφέα. Αναζητώ λοιπόν ήχους από το Σύμπαν, πράγμα που με ωθεί να κάνω νοερά ταξίδια-αστραπή σε διάφορους αγαπημένους μου γαλαξίες. Σε πιο κοντινά μας επίπεδα, αναζητώ ήχους στον ουρανό (τον ήχο του αέρα ή της καταιγίδας, το τραγούδι των πουλιών), στη θάλασσα (τον ήχο των κυμάτων, το τραγούδι της φάλαινας). Μ’ έναν τρόπο λοιπόν μετακινούμαι στον χρόνο και στον χώρο. Η διαρκής μετακίνηση σε βοηθάει να βλέπεις τα πράγματα από κοντά και συγχρόνως από μια απόσταση.
Για να ασχοληθούμε και με το τελευταίο σας CD, το έργο “Τα Πέραν” για ορχήστρα και παιδική χορωδία, είναι θρησκευτικό;
Ίσως είναι, με την ευρεία έννοια του όρου. Δεν είμαι θρήσκος και πιστεύω ότι οι θρησκείες, στην πράξη, χειραγωγούν τους λαούς και στενεύουν το ανθρώπινο μυαλό. Είναι κι αυτές υπεύθυνες, με τον δογματισμό και την οργανωμένη εξουσία τους, για την έξαψη παθών, τις προκαταλήψεις, το μίσος, την επιθετικότητα.
Η παιδική χορωδία τραγουδά έναν «ύμνο» γραμμένο σε μια γλώσσα που δεν υπάρχει. Αλήθεια, το κείμενο κρύβει κάποιο νόημα;
Κάποιες λέξεις βασίζονται σε ινδοευρωπαϊκές ρίζες, παρόλα αυτά όλο το έργο επικεντρώνεται, θα ’λεγα, στην αναζήτηση της πρωταρχικής πηγής των πραγμάτων. Είναι άλλωστε ηθελημένη αυτή η ασάφεια και το ακαθόριστο του κειμένου.
Με την “Αναφορά Στον Μόραλη” σκέφτηκα μήπως γενικά η μουσική σας έχει και μια εικαστική αναφορά...
Σίγουρα, όταν γράφω μουσική για τον κινηματογράφο και το θέατρο, η μουσική συνδέεται με την εικόνα. Όχι όμως μόνο με την εικόνα που βλέπουμε, αλλά και μ’ αυτήν που δεν φαίνεται, την εσωτερική εικόνα. Μια καλή μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο οφείλει να αποκαλύπτει το αθέατο, το κρυφό νόημα των πραγμάτων, το συναίσθημα και το υπονοούμενο.
Όταν γράφετε μουσική για ένα κινηματογραφικό ή θεατρικό έργο του γούστου σας, τυχαίνει να γράφετε καλύτερη μουσική σε σχέση με κάτι που δεν σας αρέσει;
Θα ήταν πάρα πολύ ωραίο να πω ναι. Όταν καταπιάνεσαι με κάτι που σε εμπνέει, είναι λογικό να εφραστείς με αποτελεσματικότερο τρόπο. Με αυτό το ανεξήγητο όμως πράγμα που λέγεται μουσική συμβαίνουν και απρόοπτα. Τη μουσική μιας ταινίας η οποία δεν ήταν σημαντική, συμβαίνει κάποτε να τη θεωρώ καλύτερη. Ποτέ από πριν δεν ξέρεις αν θα πετύχει κάτι ή όχι. Συγγνώμη που θα ανάψω ένα τσιγάρο...
Παρατηρώ ότι καπνίζετε με ενοχικό τρόπο. Οι καλλιτέχνες, τελικά, έχουν εθισμούς;
Οι περισσότεροι άνθρωποι που ασχολούνται με την τέχνη έχουν εμμονές. Έχω και εγώ αρκετές. Η ίδια η τέχνη είναι ένα είδος εμμονής. Και στον χώρο της τέχνης λέξεις όπως εμμονή, αυθαιρεσία, δεν έχουν πάντα αρνητική έννοια. Το τσιγάρο πάντως είναι για μένα μια σιχαμένη συνήθεια, να ξέρετε ότι με απωθούν τα τασάκια και οι χώροι των καπνιζόντων.
Ακούγοντας την “Ανδρομάχη” σκέφτηκα μήπως το μέλλον σας θα ήταν συμφωνικό...
Κάθε άλλο! Αυτό που ετοιμάζω τώρα αφορά σε ένα ηλεκτρικό κουαρτέτο εγχόρδων και σε ήχους επεξεργασμένους, κάτι που δεν θα θυμίζει τίποτε από όσα έχω κάνει ως τώρα. Στο άμεσο μέλλον μάλλον θα πειραματιστώ με νέους ήχους. Όσον αφορά στη χρήση «κλασικών» οργάνων, μου αρέσει να χρησιμοποιώ το ένδυμα της κλασικής μουσικής, καθώς δίνει μια αίσθηση διαχρονικότητας, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι κοιτώ προς τα πίσω, ούτε ότι θέλω να προσδώσω σοβαροφάνεια. Μέσω των συμφωνικών συνόλων κάνω χρήση ενός διαχρονικά δοκιμασμένου ήχου. Παράλληλα όμως και ο πειραματισμός είναι στη φύση μου. Θα ’θελα να προσθέσω εδώ ότι το θέατρο σου αφήνει περισσότερο χώρο να πειραματιστείς, καθώς τα σύγχρονα έργα ή οι σύγχρονες αναγνώσεις κλασικών έργων σού το επιβάλλουν ή τουλάχιστον σου το επιτρέπουν, σε αντίθεση με τον κινηματογράφο, ο οποίος απευθύνεται σε ευρύτερο, λιγότερο προετοιμασμένο κοινό. Μου αρέσει να ισορροπώ ανάμεσα στο παγιωμένο-κλασικό και το σύγχρονο, μου αρέσει να αναζητώ νέα ηχοχρώματα, νέους δρόμους. Θέλω όμως η μουσική μου να «επικοινωνεί». Τους λεγόμενους πρωτοποριακούς, όσους θέτουν πρωταρχικό τους στόχο – «εμμονή» που λέγαμε πριν – την ανανέωση της μουσικής γλώσσας, τη ρήξη με το παρελθόν – όπως ας πούμε ο Ξενάκης ή ο Στοκχάουζεν και οι σημερινοί τους επίγονοι – παρόλο που εκτιμώ πολύ την προσφορά τους στη μουσική εξέλιξη, τους ακούω σπάνια. Με αφορούν πιο πολύ ως έρευνα παρά ως ακρόαμα. Ή τον Βέμπερν, ας πούμε, ενώ τον θαυμάζω για τη μοναδική αίσθηση οικονομίας η οποία τον διακρίνει, προτιμώ να τον διαβάζω παρά να τον ακούω. Έχω την αίσθηση ότι η «πρωτοπορία» του περασμένου τουλάχιστον αιώνα έχει ήδη ξεπεραστεί, χωρίς να έχει αγαπηθεί όσο θα ήθελε, ή όσο της άξιζε, αν προτιμάτε.
Η μουσική σας πολλές φορές μού θυμίζει τον κύκλο. Σκέφτεστε γεωμετρικά, όταν γράφετε μουσική;
Είμαι δομολάγνος, αν μου επιτρέπετε τη λέξη, θέλω η μουσική μου να δομείται πάνω σε στέρεες βάσεις. Για παράδειγμα, η “Αναφορά Στον Μόραλη” έχει δομή μαθηματική. Αλίμονο όμως αν αυτό φαίνεται. Αρκεί να με βοηθάει να στέκομαι στέρεα. Είναι κι αυτό ένα από τα όρια που βάζουμε, για να απελευθερωθούμε.
Πιστεύετε, λοιπόν, στη συγκροτημένη ελευθερία;
Οι περιορισμοί γεννούν τις καλύτερες ιδέες. Θεωρώ πως οτιδήποτε δεν είναι απαραίτητο, είναι περιττό. Μία από τις μεγάλες αρετές που πρέπει να διαθέτει ένας συνθέτης, ένας δημιουργός γενικά, είναι να σβήνει και να πετάει. Να έχει την αίσθηση της οικονομίας, της παύσης? τον έλεγχο των παραμέτρων της πυκνότητας. Αν δεν έχεις μέτρο, το πράγμα ξεχειλίζει. Όλος ο αγώνας μου είναι ν’ αποφύγω μια φράση ή μια νότα που περισσεύει. Η μεγάλη σημασία της λεπτομέρειας. Άλλο θέμα βέβαια αν αυτό το προσεγγίζω...
Ξοδεύετε, δηλαδή, περισσότερο χρόνο στην αφαίρεση παρά στην πρόσθεση...
Αναμφίβολα. Είμαι εναντίον της μουσικής φλυαρίας. Όσο μου αρέσει να είμαι ομιλητικός στη ζωή μου, τόσο λιγομίλητος προσπαθώ να γίνομαι στη μουσική. Επιπλέον, έχω μια ιδιαίτερη προτίμηση στη μικρή φόρμα.
Ηχογραφήσεις των έργων σας υπάρχουν αρκετές. Θα υπάρξουν κάποιες εκδόσεις παρτιτούρας;
Θα βγει σύντομα από τον Ιανό η Λιλιπούπολη για φωνή και πιάνο. Έπονται τα Μυστικά Του Κήπου, ενώ ήδη κυκλοφορούν οι Εννέα Μουσικές Εικόνες, μια σουίτα για κιθάρα (εκδόσεις Παπαγρηγορίου-Νάκας). Θα ήθελα κάποια στιγμή, πάντως, να βάλω όλες τις ορχηστρικές παρτιτούρες μου στην ιστοσελίδα μου ώστε να μπορεί να τις βρει κάποιος που ενδιαφέρεται. Να ένα από τα πολλά καλά του ίντερνετ.
Χρησιμοποιείτε την τεχνολογία στη σύνθεση;
Ναι. Είναι απίστευτη η ευκολία, ας πούμε, να βγάλεις τις πάρτες (τα μουσική μέρη τα οποία έχει να παίξει κάθε μουσικός μιας ορχήστρας). Θυμάμαι, σε πολλές συνεργασίες μου με τον Χατζιδάκι, δεν προλάβαινα να γράψω τις πάρτες και οι μουσικοί αναγκάζονταν να διαβάζουν από τη φωτοτυπημένη πλήρη παρτιτούρα, τα «σεντόνια» όπως τα λέγαμε. Μόλις στα τέλη του αιώνα, γύρω στο 2000, εξοικειώθηκα με τους υπολογιστές. Όμως στο αυτοκίνητο έχω πάντα πεντάγραμμο, γόμα και μολύβι. Δεν χάνω τη σχέση μου με το χειροποίητο.
Προσεχείς εκδόσεις;
Γράφω ένα βιβλίο για τη θεατρική μουσική και το μουσικό θέατρο. Θα ονομάζεται Κατ’ Ιδίαν, καθώς αναφέρομαι σε προσωπικά μου βιώματα και εμπειρίες μέσα από δεκάδες συνεργασίες τα τελευταία 30 χρόνια.
Ποιους θα θεωρούσατε δασκάλους σας;
Ανανεώνω τους δασκάλους μου, ανακαλύπτω διαρκώς νέους. Από αρχαίους φιλοσόφους και μεγάλους καλλιτέχνες, μέχρι σύγχρονους φυσικούς... Όλοι αυτοί μας βοηθούν να βλέπουμε βαθύτερα μέσα μας και γύρω μας. Κάποιοι βέβαια με επηρέασαν καθοριστικά, κι ας μην τους συνάντησα ποτέ. Είχα όμως και την τύχη να γνωρίσω σπουδαίους ανθρώπους, σαν τον Χατζιδάκι. Γενικότερα πιστεύω ότι είμαστε οι επιλογές μας και οι επιλογές μας απορρέουν από ό,τι είμαστε.
Έχετε μαθητές;
Αφιέρωσα κάποια χρόνια στη μουσική εκπαίδευση, μέσα από ωδεία και όχι μόνο. Ασχολήθηκα όμως ιδιαίτερα με τη μουσική εκπαίδευση των μικρών παιδιών. Οι μικρές ηλικίες είναι καθοριστικές. Μικρός, υπήρξα κι εγώ θύμα του απωθητικού τρόπου με τον οποίο διδάσκεται η μουσική στα σχολεία και στα ωδεία. Ονειρευόμουν πάντα το αντίθετο: ένα ωδείο που να τρέφει την αγάπη των παιδιών στη μουσική, τα παιδιά να συναντώνται σε ορχήστρες, χορωδίες... Να συν-τονίζονται, να μαθαίνουν να ακούν το ένα το άλλο. Δέχτηκα λοιπόν με χαρά πριν δύο χρόνια να αναλάβω την ευθύνη της μουσικής εκπαίδευσης στο σχολείο Ζηρίδη. Η χορωδία του σχολείου είναι αυτή που τραγουδάει στα Πέραν. Έπρεπε να βλέπατε τη χαρά των παιδιών στις πρόβες. Αλλά και τον «επαγγελματισμό» τους, τη σοβαρότητα, την πειθαρχία. Όσο για την ορχήστρα μας, τι πιο συγκινητικό από το να βλέπεις, ήδη από τον δεύτερο χρόνο της λειτουργίας του ωδείου, μία ορχήστρα από παιδάκια των πρώτων τάξεων του Δημοτικού να παίζουν φλάουτο, βιολί, τσέλο, κιθάρα... Κάνω επίσης ετήσια σεμινάρια για τη μουσική στον κινηματογράφο και το θέατρο, πράγμα που μου δίνει την ευκαιρία να συναντώ νέους συναδέλφους. Η επαφή με τους νέους ανθρώπους σε προφυλάσσει από κάθε είδους αρτηριοσκλήρωση.
