Don DeLillo: Ζυγός ή η κατασκευή του δολοφόνου του JFK

«Ο Έβερετ είχε αποφασίσει ότι ήθελε μια φυσιογνωμία λίγο περισσότερο ορατή από τις άλλες, έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να είναι το επίκεντρο της έρευνας, κάποιον που θα τον παρακολουθούσαν και ενδεχομένως θα τον συλλάμβαναν. Τρεις ή τέσσερις σκοπευτές θα εξαφανίζονταν εντελώς, αφήνοντας αμυδρά ίχθη της σχέσης τους. Ισπανόφωνοι, Μεξικάνοι, Παναμέζοι, εκπαιδευμένοι ειδικά γι’ αυτή την αποστολή στην Κούβα. Τότε μια άλλη μορφή, μια λίγο πιο διαυγής εικόνα, ίσως αφημένη στη φωλιά του ελεύθερου σκοπευτή για να βρει μόνη της την έξοδο, να γίνει στόχος παρακολούθησης, να τη βρουν, πιθανόν να τη σκοτώσουν, οι Μυστικές Υπηρεσίες, το FBI ή η τοπική αστυνομία. Ό,τι απαιτεί το πρωτόκολλο. Αυτό το είδος ανθρώπου, ένας σκοπευτής, σχεδόν ανώνυμος, με ελάχιστα γνωστό ιστορικό, το είδος του ανθρώπου που εμφανίζεται σε σκοτεινά μέρη, εξαφανίζεται, συλλαμβάνεται για κάποια βίαιη πράξη, αφήνεται ελεύθερος για να χαθεί ξανά, να αναδυθεί και να εξαφανιστεί και πάλι. Ο Μάκεϊ θα έβρισκε αυτόν τον άνθρωπο […] Ο Μάκεϊ θα έβρισκε και τους άλλους σκοπευτές. Δεν θα χτυπήσουμε τον πρόεδρο. Δεν θα τον πετύχουμε. Μια θεαματική αστοχία».

Το ενδιαφέρον του DeLillo για τη συνωμοσία και την αποκάλυψη στράφηκε αναπόφευκτα στη δολοφονία του John Fitzerald Kennedy. Για τον DeLillo, η δολοφονία του JFK και όλη η συνωμοσιολογία που αναπτύχθηκε γύρω από αυτήν, ήταν ένα γεγονός με συντριπτική επίδραση στο αμερικανικό φαντασιακό. Όχι τόσο το γεγονός της δολοφονίας αυτό κάθε αυτό, όσο η ενδεχόμενη ύπαρξη μιας συνομωσίας εκ των έσω, που απειλεί να ανατινάξει τους αρμούς της αμερικανικής κοινωνίας. Κανένας Αμερικανός δεν μπορεί να κοιμάται ήσυχος μετά τη δολοφονία του JFK στο Ντάλας τον Νοέμβριο του 1963 και τις θεωρίες συνωμοσίας που τη συνοδεύουν. Όμοια με τον Πόλεμο του Βιετνάμ ή με την 11^η Σεπτεμβρίου 2001.

To ένατο μυθιστόρημα του DeLillo παίρνει τον τίτλο του από το ζώδιο του Lee Harvey Oswald. Στον Ζυγό (Libra), που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1988, ο DeLillo δεν ενδιαφέρεται σχεδόν καθόλου για τον Αμερικανό πρόεδρο, όσο για τον φερόμενο ως δολοφόνο του: τον Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ. Ακόμα πιο εμφατικά, τον ενδιαφέρει η κατασκευή του Όσβαλντ ως δολοφόνου.

.Ο Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ είναι, φυσικά, το επίκεντρο της αφήγησης, ο Ζυγός του βιβλίου - η ζυγαριά του γέρνει σε όλη του τη ζωή προς την αποτυχία. Μια πνιγμένη μητέρα, μια απελπισμένη ανάγκη να ξεχωρίσει με κάποιο τρόπο. Ο πρώην πεζοναύτης που αυτοαποκαλούσε τον εαυτό του μαρξιστή, που αυτομόλησε στη Σοβιετική Ένωση και επέστρεψε στις ΗΠΑ με τη Ρωσίδα σύζυγό του, για να συγκροτήσει τοπικούς κομμουνιστικούς πυρήνες.

Στην εκδοχή του DeLillo, ο Όσβαλντ είναι ένας εντελώς περιθωριακός άνδρας, ένας «άνθρωπος χωρίς ιδιότητες». Κάτι που τον καθιστά ένα ενδεδειγμένο όργανο για μια πλεκτάνη, την οποία στήνουν νυν και πρώην στελέχη της CIA, Αμερικανοί ακροδεξιοί, Κουβανοί εξόριστοι στις ΗΠΑ, καθώς και δυσαρεστημένοι βετεράνοι-μισθοφόροι του φιάσκου της εισβολής στον Κόλπο των Χόίρων στην Κούβα (17 Απριλίου 1961). Μετά την παταγώδη αποτυχία της τελευταίας και τις συνεχόμενες αποτυχίες δολοφονίας του Φιδέλ Κάστρο, οι παραπάνω παρακρατικοί συνωμότες αναζητούν ένα νέο συμβάν, ικανό να ταρακουνήσει συθέμελα την Αμερική. Ψάχνουν να βρουν κάποιον κατάλληλο να πυροβολήσει τον Πρόεδρο Κένεντι.

Τι θα συμβεί αν, ρωτά ο DeLillo, η δολοφονία ήταν μια συνωμοσία της CIA; Τι θα γινόταν αν οι πράκτορες, εξοργισμένοι από την κατάρρευση στο Κόλπο των Χοίρων και θορυβημένοι από σημάδια αυξανόμενης προσέγγισης μεταξύ Κένεντι και Κάστρο, σχεδίαζαν να οργανώσουν μια ανεπιτυχή απόπειρα κατά της ζωής του Κένεντι που θα ενέπλεκε τους υποστηρικτές του Κάστρο; Και τι θα γινόταν αν έπιαναν τον Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ - έναν κάποτε αποστάτη στη Ρωσία, μοναδικό μέλος του δικού του μη εξουσιοδοτημένου κλάδου της Επιτροπής Fair Play για την Κούβα - ως τον άνθρωπο που επωμίζεται την ευθύνη; Και τέλος, τι θα γινόταν αν αποφάσιζαν στο τέλος ότι μια επιτυχημένη προσπάθεια θα ήταν ακόμα πιο αποτελεσματική από μια αποτυχημένη προσπάθεια;

Και άλλοι άνθρωποι έχουν κάνει αυτές τις ερωτήσεις στο παρελθόν, αλλά ποτέ τόσο προκλητικά. Το βιβλίο ξεκινά με τον Λι Όσβαλντ ως αγόρι στο Μπρονξ - ένας μοναχικός σουλατσαδόρος, ένας χρόνιος φυγόπονος, που μοιράζεται καταπιεστικά στενά μέρη με τη μητέρα του. Στη συνέχεια, υπάρχει ένα σύντομο διάλειμμα: μια ματιά στη γεμάτη βιβλία, πνιγμένη από έγγραφα μελέτη του Νίκολας Μπραντς, ο οποίος γράφει μια μυστική ιστορία της δολοφονίας του προέδρου Κένεντι. Ακολουθεί η εισαγωγή μας στον Γουίν Έβερετ, έναν άνδρα της CIA που είναι πλέον ημισυνταξιούχος∙ τα λεγόμενά του έχουν μεγάλη βαρύτητα, λόγω του υπερβολικού ζήλου του στο θέμα της Κούβας. Είναι Απρίλιος του 1963 και ο Έβερετ μόλις άρχισε να πλαισιώνει το σχέδιό του για ένα «ηλεκτρικό γεγονός» που θα επαναφέρει στη ζωή το κίνημα κατά του Κάστρο.

Ο Όσβαλντ θα εμφανιστεί ξανά ως μαθητής που εγκατέλειψε το λύκειο στη Νέα Ορλεάνη, ως πεζοναύτης σε μια βάση U-2 στην Ιαπωνία, ως εργάτης σε εργοστάσιο στη Ρωσία και τέλος ως πληρωτής παραγγελιών στο Texas School Book Depository στο Ντάλας. Ο Γουίν Έβερετ θα επανεμφανιστεί περιτριγυρισμένος από όλο και περισσότερους συνεργάτες - πρώτα τους δύο πρώην συναδέλφους που εμπιστεύεται περισσότερο και μετά άλλους άντρες λιγότερο προβλέψιμους, λιγότερο ελεγχόμενους, καθώς το σχέδιό του παίρνει τη δική του ζωή. Ο Νίκολας Μπραντς θα επανεμφανιστεί μόνο σπάνια, βυθιζόμενος όλο και πιο βαθιά σε ένα λάκκο από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, δείγματα DNA, χημικές αναλύσεις, μετά τις αφηγήσεις των ονείρων των αυτόπτων μαρτύρων και μετά 25 χρόνια μυθιστορημάτων και θεατρικών έργων και ραδιοφωνικών συζητήσεων για τη δολοφονία. Δεν είναι πραγματικά μέρος της ιστορίας, αλλά παίζει σημαντικό ρόλο. Μας υπενθυμίζει την ευρύτερη άποψη. ρίχνει το φως της ιστορίας στις πιο συνηθισμένες στιγμές των άλλων χαρακτήρων.

Είναι σε αυτές τις συνηθισμένες στιγμές που ο DeLillo αποκαλύπτει τη ιδιοφυΐα του. Εξάλλου, πρέπει να είχε το ίδιο πηγαίο υλικό διαθέσιμο σε οποιονδήποτε άλλο - την έκθεση της Επιτροπής Warren, τα συνηθισμένα άρθρα εφημερίδων και τις δικαστικές διαδικασίες. Αλλά παίρνει τα μπαγιάτικα γεγονότα και τα υφαίνει σε κάτι εντελώς νέο, κυρίως μέσω της εσωτερικής φωνής που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάθε χαρακτήρας για να περιγράψει τις δικές του δραστηριότητες.

Στον πυρήνα των παρανοϊκών σχεδίων τους, υποτίθεται ότι ο πυροβολισμός δεν θα έβρισκε τον στόχο του - το πολύ να σκότωνε έναν άνδρα της Μυστικής Υπηρεσίας που φυλάσσει τον Πρόεδρο στη χειρότερη περίπτωση. Όμως η οργή που θα προκαλούσε η απόπειρα, θα κατευθυνόταν στη συνέχεια προς την κατεύθυνση της Κούβας. Η απόπειρα δολοφονίας του Προέδρου θα παρουσιαζόταν ως σχέδιο του Κάστρο για να σκοτώσει τον Κένεντι.

Η συνωμοσία αρχίζει να διαδραματίζεται, να αποκτά τη δική της ζωή: οι διάσπαρτοι συνωμοτικοί πυρήνες, που ο ένας αγνοεί την ύπαρξη του άλλου, οι πολλαπλοί ένοπλοι στη θέση τους, ο Όσβαλντ ως μοναχικός δράστης, που θα αφήσουν την αστυνομία να συλλάβει και να του κάνει ό,τι θέλει. Ως εικασίες, αυτές οι θεωρίες δεν είναι κάτι καινούργιο, αλλά χάρη στις μυθιστορηματικές δυνάμεις του DeLillo γίνονται πράγματι πολύ έντονες, ειδικά όταν σχηματίζει σκηνές για τους συνωμότες. Γι' αυτούς, η ιδεολογία δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία: η ιεραρχία και οι διαδικασίες που τη συνοδεύουν είναι το παν - και όμως όλα βρίσκονται πάντα στο χείλος του χάους. Ο Όσβαλντ συνεχίζει να τους ξεφεύγει και η πραγματική οργάνωση είναι μια ψευδαίσθηση.

Εξαιρετικοί εσωτερικοί μονόλογοι υποδηλώνουν βαθιά σοβαρότητα στην απόλυτη ιδιοτροπία του ατυχήματος. Ο DeLillo εγκιβωτίζει στην κύρια αφήγηση εξεζητημένους διαλογισμούς (κυρίως από τους πράκτορες της CIA) σχετικά με τη φύση της συνωμοσίας και με προηγούμενες δολοφονίες, πραγματικές ή φανταστικές, που διέπραξε η Μυστική Υπηρεσία. Αυτό ακριβώς κατάφεραν οι δολοφόνοι του JFK: να διασπείρουν τόνους παράνοιας στο εσωτερικό των ΗΠΑ, να αυξήσουν θεαματικά τα ποσοστά της εντροπίας μιας κοινωνίας που βαδίζει στην αυτοκαταστροφή, όπως θα έγραφε και ο Thomas Pynchon.

Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται σε πολλά επίπεδα. Αυτό που κάνει τον Ζυγό τόσο απειλητικό είναι η ικανότητα του DeLillo να ενσωματώνει τη λογοτεχνική κριτική στην αφήγηση, σχολιάζοντας τη φύση και τις συμβάσεις της ίδιας της μυθοπλασίας χωρίς να διαταράσσει τη ροή της ιστορίας του. Οι χαρακτήρες είναι αφηγητές: πράκτορες της CIA και Κουβανοί μετανάστες ξαναδιηγούνται παλιές πλοκές στο μυαλό τους και γράφουν πλοκές φαντασίας για να κρατηθούν στη ζωή. Ο Νίκολας Μπραντς, επίσης της CIA, έχει περάσει 15 χρόνια γράφοντας μια εσωτεριστική ιστορία της δολοφονίας που δεν θα αποκαλύψει ποτέ τα βαθύτερα μυστικά της και που σε κάθε περίπτωση κανείς δεν θα διαβάσει. Ο Όσβαλντ, που αυτομόλησε στη Σοβιετική Ένωση, ελπίζει να γράψει σύντομες ιστορίες για τον σύγχρονο Αμερικάνο, αν και ο ίδιος είναι τραγικά ανορθόγραφος, ίσως και δυσλεξικός.

Ο DeLillo συνυφαίνει το γεγονός και τη μυθοπλασία καθώς μας τραβάει ανελέητα προς το Ντάλας, στις 22 Νοεμβρίου 1963. Τα ιστορικά πρόσωπα (Τζακ Ρούμπι, Όσβαλντ, η μητέρα του και η Ρωσίδα σύζυγος) ανασύρονται από την ιστορία. Οι φανταστικοί χαρακτήρες τοποθετούνται στην ιστορία όπως ο DeLillo φαντάζεται ότι έχει γίνει. Αντιπαραθέτοντας διακριτικά την εκτυφλωτική ένταση της κρυστάλλινης, σύνθετης εκδοχής των γεγονότων του DeLillo ενάντια στη θολή πραγματικότητα του περίφημου φιλμ Zapruder και άλλα τεχνουργήματα της πραγματικής δολοφονίας, ο Ζυγός γίνεται τελικά ένα σχόλιο πάνω στη σχέση ιστορίας και μυθοπλασίας: Είναι υποχρεωμένη η μυθοπλασία να αντικατοπτρίζει την αλήθεια; Και ποια είναι η αλήθεια που αποκαλύπτει πολλές φορές η μυθοπλασία;

Είτε συνέβη πράγματι η συνωμοσία της CIA είτε όχι -και καταλήγουμε να πειστεί ότι θα μπορούσε να συμβεί- το πιο συναρπαστικό σημείο του βιβλίου είναι η περίεργη εσωτερική άποψη του Όσβαλντ για τον εαυτό του. Φαίνεται ότι του έλειπε ένας εσωτερικός πυρήνας, μια απόλυτη και αναλλοίωτη αίσθηση του χαρακτήρα του. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς έναν τέτοιο άνθρωπο να διαπράττει φόνο σχεδόν τυχαία. Ίσως η δολοφονία να μην ήταν τόσο σχέδιο, όσο μια μακρά, αβοήθητη, απρόβλεπτη κατάδυση ενός ανθρώπου προς τα κάτω.

Στο "American Blood", ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε από το περιοδικό Rolling Stone το 1983, ο DeLillo πρότεινε ότι η δολοφονία του John Kennedy ήταν «μια ιστορία για την αβέβαιη δέσμευσή μας στον κόσμο - μια ιστορία που εξερράγη στη ζωή από έναν άστεγο που ο ίδιος δεν μπορούσε να πιάσει τα πράγματα σφιχτά και να τα κρατήσει γερά, του οποίου η ταλαιπωρημένη μοναξιά και η οργή τον οδήγησαν να εφεύρει μια αμερικανική στιγμή που αντηχεί μετά από δεκαετίες». Η δική του θεωρία, αν και έρχεται σε αντίθεση με εκείνη της Επιτροπής Warren, εντούτοις απορρίπτει τη συνωμοσία υπέρ ενός κινήτρου που ενσωματώνεται στη σύμπτωση, τη διαίσθηση και την αστρολογία - εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου. «Σίγουρα», είπε, «Δεν νομίζω ότι υπήρξε κάποια ενορχηστρωμένη προσπάθεια από καθιερωμένα γραφεία σε καμία υπηρεσία πληροφοριών στο Dealey Plaza εκείνη την ημέρα. Επέλεξα επίτηδες την πιο προφανή πιθανότητα - ότι η δολοφονία σχεδιάστηκε από στοιχεία κατά του Κάστρο - απλώς ως έναν τρόπο να είμαι πιστός σε όσα γνωρίζουμε για την ιστορία. Θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια; Δεν ξέρω. Αλλά αν κάποια μέρα προκύψουν στοιχεία για μια συνωμοσία, περιμένω ότι θα είναι πολύ πιο ενδιαφέρον και φανταστικό από το μυθιστόρημα».

Παρά τη σεμνή στάση του DeLillo σε ό,τι αφορά τον Ζυγό, είναι δύσκολο να προκύψει στο μέλλον, για το ίδιο θέμα, κάτι «πολύ πιο ενδιαφέρον και φανταστικό από (αυτό) το μυθιστόρημα». Ο Ζυγός είναι ένας ανεπανάληπτος λογοτεχνικός θρίαμβος.