Ο Καμύ και η αποικιοκρατία

Standing on a beach/ With a gun in my hand/ Staring at the sea/ Staring at the sand/ Staring down the barrel/ At the Arab on the ground/ To see his open mouth/ But I hear no sound/ I'm alive/ I'm dead/ I'm the stranger/ Killing an Arab – The Cure, “Killing an Arab" (1978)

Ο Αλμπέρ Καμύ είναι το ίνδαλμα ενός αφηρημένου ανθρωπισμού που έχει τη βολική ιδιαιτερότητα να αρέσει και στη δεξιά και στην αριστερά. O Όλιβερ Γκλόουγκ, Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας (UNC) στο Άσβιλ. βασιζόμενος σε μια νέα ανάγνωση των κειμένων του, εντοπίζει τις αντιφάσεις τους.

Θα ασχοληθούμε σε αυτό το κείμενο κυρίως με το πώς αξιολογεί ο Γκλόουγκ τη στάση του Καμύ απέναντι στο καθεστώς της αποικιοκρατίας. Ο συγγραφέας θυμίζει τη βαθιά αφοσίωση του Καμύ στην αποικιοκρατία και στον τρόπο ζωής των αποίκων, στοιχείο που διαπερνά τα τρία μείζονα μυθιστορήματά του, τον Ξένο, την Πανούκλα και τον Πρώτο άνθρωπο. Εξετάζει τις πολιτικές του στρατεύσεις υπό το πρίσμα της απορριπτικής του στάσης απέναντι στον αγώνα των αποικιοκρατούμενων λαών.

Το 1938, ως αρθρογράφος στην εφημερίδα Alger Républicain, ο Καμύ σχολίασε τις μαζικές απεργίες των Αλγερινών εργατών με στόχο την αύξηση των ημερομισθίων. Το γαλλικό αποικιακό καθεστώς, προκειμένου να επιδείξει ένα πιο φιλικό πρόσωπο στον τοπικό πληθυσμό, προχώρησε σε αυξήσεις στους μισθούς των εργατών. 20% για τους Γάλλους, 60% για τους Αλγερινούς. Ο Καμύ στην αρθρογραφία του διαμαρτύρεται γι’ αυτή την «αδικία» κατά των άλλων εργατών, την ώρα που οι Αλγερινοί αμείβονταν με 2,3 φράγκα την ώρα, ενώ οι Γάλλοι της Αλγερίας με 7,2. Ο Καμύ, με άλλα λόγια, επιθυμεί να διατηρηθεί η ανισότητα ανάμεσα σε αποικιοκρατούμενους και αποίκους. Οι Αλγερινοί, αν και δεν είχαν κανένα από τα δικαιώματα των Γάλλων πολιτών, είχαν απεναντίας όλα τα καθήκοντά τους (ιδίως την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία).

Στην εξαιρετική μελέτη του Μετααποικιακή Θεωρία, ο ιστορικός και πολιτικός επιστήμονας Robert A. Young επιχειρεί μια διάκριση ανάμεσα στις αποικίες εκμετάλλευσης και στις αποικίες εγκατάστασης, όπου είχαν μετακινηθεί μαζικά -έναντι δελεαστικών προνομίων- πληθυσμοί από τις μητροπόλεις. Το γεγονός αυτό προκάλεσε προβλήματα πολυσύνθετα και δυσεπίλυτα, και εδώ ίσως εδράζεται η αμφίθυμη στάση του Καμύ απέναντι στην γαλλική κυριαρχία στην Αλγερία. Οι Ευρωπαίοι της Αλγερίας δήλωναν κατηγορηματικά «Αλγερινοί» όταν είχαν προβλήματα με τη μητρόπολη και «Γάλλοι της Αλγερίας» όταν είχαν προβλήματα με τους μουσουλμάνους.

Ο Καμύ υποστήριζε, κάπως αόριστα, μια κάποια μορφή μεταρρύθμισης στο αποικιακό καθεστώς, όμως ήταν αντίθετος στην προοπτική της αλγερινής ανεξαρτησίας. Η σχετική επιχειρηματολογία του είναι τουλάχιστον αμφίσημη: Υπερασπίζεται πράγματι τα δικαιώματα του «αραβικού λαού» για να πετύχει μια πλήρη ισότητα; Ή μήπως έχει στόχο να περιορίσει την οργή και την ενότητα του αλγερινού λαού, έτσι ώστε να μην τεθεί εν αμφιβόλω η αποικιοκρατική δομή;

Η σφαγή της Σετίφ

Τον Απρίλιο του 1944 σημειώθηκε μαζική εξέγερση, που οδήγησε στη σφαγή της Σετίφ. Λουτρό αίματος. οι σκοτωμένοι Αλγερινοί υπολογίζονται από 10–17.000. Στα ρεπορτάζ του, ο Καμύ μιλάει για έναν πυρετό «ατάκτων επιθυμιών ισχύος και επέκτασης», που «δεν θα συγχωρεθούν ποτέ εκτός και αν τις αντισταθμίσουμε με μια προσεκτική βούληση δικαιοσύνης και μια αδιάλειπτη αφοσίωση».

Για τον Καμύ, σημειώνει ο Γκλόουγκ, «σφαγή» είναι οι κάπου εκατό νεκροί Γάλλοι της Αλγερίας. Αντίθετα, ο θάνατος πάνω από 10.000 Αλγερινών αμάχων, που δολοφονήθηκαν συστηματικά από τον στρατό, την αστυνομία και τις πολιτοφυλακές των Γάλλων της Αλγερίας, δηλώνεται με τη σεμνότυφη λέξη «καταστολή».

«Ούτε θύματα ούτε δήμιοι»

Τον Νοέμβριο του 1946 ο Καμύ άρχισε να δημοσιεύει μια σειρά άρθρων με τον γενικό τίτλο «Ούτε θύματα ούτε δήμιοι», όπου εκφράζει την άρνησή του να διαλέξει ανάμεσα στη βία των αποικιοκρατών και τη αντιβία των αποικοκρατούμενων: τις θεωρεί και τις δύο εξίσου κατακριτέες. Αυτή η ειρηνιστική και ηθικολογική θέση ευνοεί την καθεστηκυία τάξη: αποσκοπεί στη διατήρηση μιας κατάστασης στην οποία το αποικιοκρατικό κατεστημένο θα πάψει να κινδυνεύει από έναν λαϊκό ξεσηκωμό.

Σε αντίθεση με την δημόσια επιδεικτική ουδετερότητά του, στις προσωπικές του σημειώσεις (Carnets 1949-1959), φαίνεται η συμπάθειά του στο αποικιακό καθεστώς. Μετά από τη συντριπτική ήττα των Γάλλων στην Ινδοκίνα από τους Βιετμίνχ στο Ντιεν Μπιεν Φου (8 Μαΐου 1954), ο Καμύ έγραψε στο ημερολόγιό του: «Πτώση του Ντιεν Μπιεν Φου. Όπως το ’40, ανάμεικτο συναίσθημα ντροπής και οργής. Το βράδυ της σφαγής ο απολογισμός είναι ξεκάθαρος. Οι πολιτικοί της δεξιάς έφεραν τους δυστυχείς σε μια κατάσταση ανυπόφορη, και ταυτόχρονα οι αριστεροί τους πυροβολούσαν πισώπλατα».

Ο αποικιακός οριενταλισμός του Ξένου

Ο Ξένος (1942) αμφισβητεί τη θρησκεία, τον γάμο, τη θανατική ποινή. Όμως αυτή η μορφή φιλοσοφικού ριζοσπαστισμού φέρει επίσης εντός της έναν αποκλεισμό, μια ριζική απόρριψη: την άρνηση του Άραβα ως ανθρώπινου όντος. Όπως σημειώνει ο Παλαιστίνιος διανοούμενος Εντουάρντ Σαΐντ, συγγραφέας του περίφημου Οριενταλισμού και ανυποχώρητος πολέμιος της αποικιοκρατίας, «το απογυμνωμένο ύφος του Καμύ και η ζοφερή του περιγραφή των κοινωνικών συνθηκών συγκαλύπτουν αντιφάσεις φοβερά πολύπλοκες, που γίνονται άλυτες αν κάνουμε, όπως τόσοι κριτικοί, την πίστη του στη γαλλική Αλγερία μια παραβολή της ανθρώπινης κατάστασης».

Αυτή η αποικοκρατική αναπαράσταση κάνει τον αποικιοκρατούμενο ξένο προς τις δήθεν «ανθρωπιστικές» αξίες της μητροπολιτικής οικουμενικότητας.

Ο Καμύ και η αντιβία του Φραντς Φανόν

Ο κυριότερος θεωρητικός του αντιαποικιακού αγώνα, ο Φραντς Φανόν, σημειώνει ότι ο αποικιοκρατούμεος έχει υποφέρει περισσότερο απ’ όλους από την καπιταλιστική καταπίεση, γι’ αυτό και επιζητεί την κατάργηση όλων των εθνοτικών προνομίων απ’ όπου και αν προέρχονται. Στο περίφημο έργο του Της γης οι κολασμένοι, γράφει ο ψυχίατρος από τη Μαρτινίκα:

«…το πιο επείγον για τον Αφρικανό διανοούμενο είναι η κατασκευή του έθνους του. Αν η κατασκευή αυτή είναι αληθινή, αν δηλαδή εκφράζει την πρόδηλη βούληση του λαού, αν φανερώνει την αδημονία των αφρικανικών λαών, τότε η εθνική κατασκευή συνοδεύεται κατ’ ανάγκη από την ανακάλυψη και την προάσπιση οικουμενιστικών αξιών. Επομένως η εθνική απελευθέρωση όχι μόνο δεν μας απομακρύνει από τα άλλα έθνη, αλλά κάνει ακριβώς το έθνος παρόν στη σκηνή της ιστορίας. Στην καρδιά της εθνικής συνείδησης, ξυπνάει και φουντώνει η διεθνής συνείδηση».

Το πρόταγμα στον Φανόν είναι ξεκάθαρα διεθνιστικό, και περνά αναγκαστικά μέσα από τα απελευθερωτικά κινήματα στην Αφρική και στην Ασία. Βρισκόμαστε δηλαδή στους αντίποδες της Πτώσης του Καμύ, όπως επικρατεί μια μηδενιστική διαλεκτική.

Στον Πρώτο Άνθρωπο, η ξενοφοβική στάση των Γάλλων εργατών που ζουν στην Αλγερία και το γεγονός ότι η πρώτη τους ταυτότητα είναι η φυλή τους ή η εθνικότητά τους, επικυρώνονται απερίφραστα. Η οργάνωση σε κοινωνικές τάξεις, περιγράφεται ως υπαγόμενη σε εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες – μια υπαγωγή που δεν εξετάζεται κριτικά, αλλά τουναντίον θεωρείται «συγχωρητέα» καθότι «ανθρώπινη».

Είναι επίσης ενδεικτική η στάση του Καμύ απέναντι στη σφαγή των Μαλγάσιων από τον γαλλικό στρατό στη , μεγάλη εξέγερση της Μαδαγασκάρης (Μάρτιος 1947). Το γαλλικό κράτος σφαγίασε δεκάδες χιλιάδες εξεγερμένους και αμάχους. Ο Καμύ σε σχετικό άρθρο του στην εφημερίδα Combat έκανε λόγο για «φρικαλεότητες που είχαν διαπράξει οι αντάρτες». Παρά την τερατώδη δυσαναλογία του αριθμού των θυμάτων ανάμεσα στις δύο πλευρές, ο Καμύ αρνείται να διαλέξει στρατόπεδο: «Αντί για γνώμη, έχω περισσότερο την ίδια απέχθεια και στις δύο μεθόδους». Κι όμως, με τον τρόπο του παίρνει θέση: όταν διαφοροποιεί λεκτικά τη αντιβία των αποικιοκρατούμενων («φρικαλεότητες») από τη βία των αποίκων («καταστολή»).

Το παρόν κείμενο αφορά τη στάση του Καμύ απέναντι στο γαλλικό αποικιακό καθεστώς στη Ασία και στην Αφρική, κυρίως στην Αλγερία. Μεγάλο μέρος του βιβλίου ασχολείται με θέματα όπως η στάση του Καμύ την εποχή του Λαϊκού Μετώπου και κατόπιν της γαλλικής αντίστασης στη γερμανική κατοχή, η ρητή δυσανεξία του απέναντι στο κομμουνιστικό κίνημα, η αντίθεσή του στον θεσμό της θανατικής ποινής (κάπως επιλεκτική, δεν αφορούσε τους καταδικασμένους αντιαποικιακούς αγωνιστές) και, φυσικά, η σύγκρουσή του με τον Σαρτρ σε προσωπικό και φιλοσοφικό επίπεδο. Θα απαιτούσαν ξεχωριστή διαπραγμάτευση το καθένα.