«Πώς συμβαίνει και σε μια εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης, ένας διαρκώς μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων να παραδίδονται χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και ψευδοεπιστήμης; Και πώς συμβαίνει επίσης, η πιο επιτυχημένη επιστημονική θεωρία όλων των εποχών ‒η κβαντομηχανική‒ να χρησιμοποιείται σήμερα ως το κατ᾽ εξοχήν εργαλείο χειραγώγησης και εξαπάτησης εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, κάτω από τη «σημαία» της περίφημης Νέας Εποχής (New Age) και του ανατολικού μυστικισμού που πάει μαζί της; Και μάλιστα η «βιομηχανία» αυτή να έχει την ενεργό υποστήριξη ενός αυξανόμενου αριθμού πανεπιστημιακών καθηγητών στις ΗΠΑ και όχι μόνο; Πώς τελικά συνέβη και, ενώ η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα οδήγησε στον Διαφωτισμό, στην κατάργηση των «ελέω θεού» καθεστώτων και τελικά στην εγκαθίδρυση των δημοκρατικών πολιτευμάτων, η επιστημονική επανάσταση των αρχών του 20ού αιώνα να βρίσκει σήμερα απέναντί της ένα διογκούμενο ρεύμα εχθρότητας απέναντι στο ίδιο το πνεύμα της επιστήμης; Μια βαθιά εχθρότητα της ίδιας φύσεως με εκείνη της Καθολικής Εκκλησίας απέναντι σε ό,τι εκπροσωπούσε ο Γαλιλαίος; Τη στήριξη στην εμπειρία και τον ορθό λόγο ως τη μόνη έγκυρη πηγή γνώσης για τον φυσικό κόσμο; Και είναι άραγε τυχαίο ότι αυτή η διανοητική εχθρότητα προς τη θεμελιώδη επιστήμη και τον Διαφωτισμό, που βρίσκεται σήμερα σε έξαρση στις δημοκρατικές χώρες ‒αλλά και η μαζική απήχηση του ανορθολογισμού και της ψευδοεπιστήμης‒, έχει χτυπητές ομοιότητες με αντίστοιχα φαινόμενα που κυριάρχησαν στη μεσοπολεμική Γερμανία;
Τελικά, γιατί η θεμελιώδης επιστήμη άνθησε ‒σύμφωνα με τον ιστορικό της επιστήμης Τόμας Κουν‒ «μόνο στους πολιτισμούς που προέρχονται από την αρχαία Ελλάδα»; Δηλαδή μόνο στους πολιτισμούς που πήραν πάνω τους το στοίχημα της δημοκρατίας και το έφεραν ώς εδώ;
Και αν όντως επιστήμη και δημοκρατία πήγαιναν πάντα μαζί, μήπως η εχθρότητα προς την επιστήμη ‒η εχθρότητα όχι προς τις τεχνολογικές εφαρμογές της, αλλά προς το ίδιο το πνεύμα της επιστήμης, τον ριζικό αντιδογματισμό της‒ ήταν πάντα ένα κακό σημάδι για το μέλλον της δημοκρατίας της ίδιας»;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που τίθενται στο πιο πρόσφατο βιβλίο του Στέφανου Τραχανά, καθηγητή κβαντικής φυσικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης.
Ο τίτλος του βιβλίου, “Ο κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς”, παραπέμπει πρώτα από όλα στους κύκλους της Ιστορίας. Θεωρεί ότι η Ιστορία, συμπεριλαμβανόμενης της ιστορίας της επιστήμης, έχει την τάση να επαναλαμβάνεται ή, με μαρξικούς όρους, «έχει την τάση να μοιάζει στον εαυτό της».
Στο βιβλίο περιγράφονται οι περιπέτειες της κβαντικής επιστήμης σε συνάρτηση με τη δημοκρατίας στη σύγχρονη εποχή. Πώς συνέβη και η νέα επιστημονική «επανάσταση» -η ανακάλυψη της κβαντομηχανικής- αντί να συνοδεύεται από ένα νέο Διαφωτισμό, έχει οδηγήσει σε ένα απίστευτο υπόγειο ρεύμα εχθρότητας προς την επιστήμη;
Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου αφηγείται την ιστορική εξέλιξη της κβαντομηχανικής και της αρχής της αβεβαιότητας, που οδήγησε στην θεώρηση για έναν πιθανοκρατούμενο κόσμο. Η θεωρία της κβαντομηχανικής βρίσκεται στα θεμέλια του φυσικού κόσμου, στο επίπεδο των ατόμων. Οι νόμοι που διέπουν τον δικό μας κόσμο είναι ως έναν βαθμό ο «εξημερωμένος» απόηχος του τι συμβαίνει στον μικρόκοσμο.
Στο κεφάλαιο αυτό δίνεται ένα χρήσιμο χρονολόγιο της ιστορικής πορείας της κβαντομηχανικής. Αρχής γενομένης με τον Μαξ Πλανκ, και περνώντας μέσα από τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, παρακολουθούμε την περιπέτεια των ανακαλύψεων των Νιλς Μπορ, Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, Βόλφγκανγκ Πάουλι, Πολ Ντιράκ και Λουί Ντε Μπρολί, που έθεσαν τα θεμέλια της κβαντομηχανικής. Η τελευταία, απλουστευτικά, δεν συγκρούστηκε απλώς με τη θεωρία της σχετικότητας. Η αρχή της αβεβαιότητας έδινε μια τελείως νέα ερμηνεία για τον φυσικό κόσμο, όπως ότι κύμα και σωματίδιο είναι διαφορετικές θεωρήσεις του ίδιου πράγματος, καθώς και την ουσιαστική εξήγηση της σταθερότητας της ύλης. Στη θέση της αιτιότητας της Κλασικής Φυσικής, μπήκε η τυχαιότητα των γεγονότων. Η αρχή της αβεβαιότητας περισσότερο συμπλήρωσε αποφασιστικά τη σχετικότητα και ανέτρεψε την ως τότε επικρατούσε νευτώνεια αιτιοκρατία. Μπορεί ο Αϊνστάιν και ο Μπορ να αντιπαρατέθηκαν στο συνέδριο του Solvay το 1927 («Ο Θεός δεν παίζει ζάρια»), είχαν ωστόσο παραπλήσιο σημείο εκκίνησης.
Στη συνέχεια του κεφαλαίου περιγράφεται η χρήση της κβαντομηχανικής στους σκοπούς της δημιουργίας της Βόμβας και τίθενται καίρια ερωτήματα για τους (αυτό)περιορισμούς και τα κορυφαία ηθικά διλήμματα με τα οποία καλείται σε κρίσιμες ώρες να αναμετρηθεί ο επιστήμονας.
Το μεγάλο ερώτημα με τη κβαντομηχανική είναι το εξής: αν η θεμελιώδης θεωρία του κόσμου στηρίζεται σε πιθανότητες, τότε πώς μπορούμε να δημιουργούμε τεχνολογία απολύτως προβλέψιμη και με φανταστική ακρίβεια; Επίσης: πώς συμβαίνει σε μία εποχή υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης, ένας διαρκώς μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων να παραδίδεται χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μάλιστα μορφές ανορθολογισμού και ψευδοεπιστήμης; Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια με την οικονομική αλλά και την υγειονομική κρίση, διαπιστώνουμε ότι αυτό το φαινόμενο συνεχώς κερδίζει έδαφος.
Στο βιβλίο του Στέφανου Τραχανά σχετίζονται η πολιτική με την επιστήμη. Τα προτάγματα του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού δέχθηκαν στην εποχή τους επίθεση, όπως και οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Κάτι ανάλογο γίνεται και τώρα. Οι συνθήκες κρίσεων -που όμως δεν είναι «φυσικές», έχουν συγκεκριμένα πολιτικοκοινωνικά και οικονομικά αίτια- γεννά την ανασφάλεια απ’ όπου ακριβώς αναδύεται και φουσκώνει αυτό το κύμα του ανορθολογισμού.
Μαζί με την ανεξέλεγκτη διάδοση του ανορθολογισμού, της ψευδοεπιστήμης και των αναρίθμητων παραλλαγών της New Age παραφιλολογίας, οι σχέσεις της επιστήμης και της εκκλησίας και το ερώτημα «πού φτάνουν τα όρια της γνώσης» δοκιμάζονται εκ νέου. Τυπικά, οι σχέσεις αυτές έχουν ξεκαθαρίσει από την εποχή του Διαφωτισμού. Μήπως όμως η εκκλησία διεκδικεί εκ νέου την ηγεμονία που έχασε μετά την έλευση του Διαφωτισμού;
Ο Στέφανος Τραχανάς είναι κάθετος: η κβαντομηχανική δεν έχει δουλειά να ασχολείται με το ζήτημα του θεού. Η επιστήμη, γράφει, δεν είναι πασπαρτού για κάθε ανάγκη του ανθρώπου, κι ακόμη περισσότερο για εκείνη που φαίνεται να είναι η βασικότερη από όλες: ο φόβος του θανάτου και η μεταφυσική του αγωνία. Το καθήκον αυτό ανήκει προτίστως στη φιλοσοφία. Ωστόσο, όπως παρατηρεί, λίγοι από τους θεολογούντες συμφωνούν μαζί του, κρίνοντας από τον ατελείωτο κατάλογο των βιβλίων που συνδέουν την κβαντομηχανική με τον θεό και, ακόμα περισσότερο, από το πλήθος των διαδικτυακών γκουρού που προσφέρουν κβαντομηχανικές «αποδείξεις» για την ύπαρξη του και μόνο.
Σε επόμενα κεφάλαια αναλύεται το εμπειρικό φιλοσοφικό πρόγραμμα του νεοθετικιστικού του «Κύκλου της Βιέννης». Τρεις ήταν οι πρωταγωνιστές του προγράμματος: ο Ερνστ Μαχ, ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και ο Μόριτς Σλικ. Επιχείρησαν να αναλύσουν τη θεμελιώδη εννοιολογική δομή και τους συντακτικούς κανόνες παραγωγής της επιστημονικής γλώσσας, για να ορίσουν επακριβώς τι είναι η φυσική επιστήμη και σε τι διαφέρει από την ψευδοεπιστήμη, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της λογικής ανάλυσης για να ελέγξουν τις, τότε, νεαρές φυσικές θεωρίες της σχετικότητας και της κβαντομηχανικής.
Στους παραπάνω αντιτάχθηκαν τρεις κορυφαίοι αντιθετικιστές επιστημολόγοι: ο Καρλ Πόπερ, ο Ιμρε Λάκατος και, κυρίως, ο Τόμας Κουν και η λεγόμενη «ιστορικιστική στροφή» στην επιστημολογία.
Η επικράτηση αντιλήψεων που πηγάζουν από τον νεοθετικισμό, αποτέλεσε μια εν δυνάμει απειλή για τη δημοκρατία. Η τελευταία δεν απειλείται μόνο από την επιστροφή στον μυστικισμό. Η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς του κεφαλαίου -και στο πεδίο των επιστημών αναζητήσεων- συνιστά ακόμη μεγαλύτερη απειλή. Τα New Age σχήματα, που λιγότερο η περισσότερο το καθένα προκρίνουν τη «θεωρία του ευφυούς σχεδιασμού» (intelligent design), είναι εξάλλου συμβατά με αυτό το πρότυπο, στο μέτρο που είναι ακραία ατομικιστικά και απολύτως ευεπίφορα στην κυριαρχία των «εκλεκτών» και των «αρίστων».
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου αναφέρεται στη σχετική δουλειά του φυσικού Στίβεν Γουάινμπεργκ και του γλωσσολόγου Νόαμ Τσόμσκι, οι οποίοι αντιπαρατέθηκαν στον πολιτιστικό σχετικισμό. Στο Μεσοπόλεμο οι ναζί καταδίκαζαν την «εβραϊκή επιστήμη». Η επιστήμη διαχωρίζονταν ανάλογα με τη φυλή, που τη δημιουργούσε. Μήπως σήμερα συμβαίνει ένα αντίστοιχο πισωγύρισμα; Μήπως η επιστήμη κρίνεται εκ νέου με βάση την «κουλτούρα» που την δημιουργεί;
Ο Στέφανος Τραχανάς πιστεύει ότι η διάδοση της επιστήμης είναι καθοριστική για τη δημοκρατία. Πιστεύει σε μια «δημόσια επιστήμη», όχι κατ’ ανάγκη εκλαϊκευμένη. Σήμερα, η επιστήμη αντιμετωπίζεται μόνο ως θεραπενίδα του καταναλωτή ανθρώπου. Ενδεχομένως, η μεγαλύτερη πρόκληση για τον πολιτισμό μας είναι να τιθασεύει και να φέρει στα ανθρώπινα μέτρα την υπάρχουσα ξέφρενη ανάπτυξη της τεχνολογίας, το οποίο όμως προϋποθέτει και μια αλλαγή προτύπων από τον ίδιο τον άνθρωπο.
Η επιστήμη, μετά και από την ανακάλυψη της κβαντομηχανικής, θα μπορούσε να αποτελέσει έναν νέο Διαφωτισμό. Όπως ορθά υπογραμμίζεται, η κβαντομηχανική, σε αντίθεση με την νευτώνεια αιτιοκρατία, αναδεικνύει την ελεύθερη βούληση του ατόμου. Ωστόσο, είναι ο σημερινός επιστήμονας ένας πολυσήμαντος φορέας του Ορθού Λόγου; Μήπως έχει γίνει ένας αυστηρά ειδικευμένος τεχνοκράτης.
Σε πρόσφατη συνέντευξή του, ο Στέφανος Τραχανάς υποστήριξε ότι «η επιστήμη μετατράπηκε σε ατμομηχανή της τεχνολογίας και έχασε κάτι από τον “αυθάδη” χαρακτήρα της». Από τότε άλλαξε ο κοινωνικός της χαρακτήρας. Η επαναφορά στο πρωταρχικό, απελευθερωτικό πνεύμα της επιστήμης αποτελεί προϋπόθεση για την ενίσχυση της δημοκρατίας.
Κλείνοντας, στο βιβλίο του ο Στέφανος Τραχανάς κατορθώνει να συνδυάσει τον αυστηρά τεκμηριωμένο επιστημονικό λόγο με μια αξιοθαύμαστη αφηγηματικότητα, που καταδεικνύει την ευρυμάθειά του. Είναι εκτενές το πλήθος αναφορών σε θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές ταινίες, στις πυθαγόρειες θεωρίες για τις συχνότητες στη μουσική, καθώς και σε φιλοσοφικά και λογοτεχνικά κείμενα. Ενδεικτικά αναφέρω τον διακειμενικό διάλογο με τον “Φαίδωνα” του Πλάτωνα, όπου ο φυλακισμένος Σωκράτης επικαλείται τον Αναξαγόρα προκειμένου να συνδέσει την ελεύθερη βούληση με την αναζήτηση για τις αιτίες των πραγμάτων. Είναι επίσης πολύ γοητευτικό το, σε σημεία, παιγνιώδες ύφος του κειμένου. Όπως γράφει, ανατρέχοντας στον Aldus Huxley και διακωμωδώντας την αλόγιστη, μυστικιστική επίκληση της κβαντομηχανικής επί παντός επιστητού: «βάζεις στο ευρετήριο του Amazon: Quantum + οποιαδήποτε δεύτερη λέξη, και η κβαντική Νέα Εποχή κάτι θα έχει για σένα! Και αν φύγουμε από τα βιβλία -δηλαδή από την υψηλή…διανόηση- και πάμε σε ιστότοπους παροχής κβαντικών…υπηρεσιών, τότε ο κβαντικός καινούριος κόσμος θα τα έχει όλα μπροστά μας. Από κβαντική γιόγκα και κβαντικό διαλογισμό έως κβαντικό ταρώ, κβαντοβουδιστική νοσηλευτική και…κβαντικό μασάζ σε τιμές ευκαιρίας».
Με την ευρύτητα του θεωρησιακού του πεδίου που εκτείνεται σε πολλαπλά επίπεδα της ανθρώπινης γνώσης και εμπειρίας, και σε πείσμα της σημερινής ολοένα και μεγαλύτερης ροπής προς την άτεγκτη επιστημονική εξειδίκευση, θα το τολμούσα να χαρακτηρίσω τον Στέφανο Τραχανά «αναγεννησιακό άνθρωπο». “Ο κύκλος” είναι πολύτιμο ανάγνωσμα για την ιστορία και τη φιλοσοφία της επιστήμης και ακόμα πιο πολύτιμο για τη συζήτηση για την παρατήρηση, τη μέτρηση της ποιότητας της δημοκρατίας μας. Ο ρόλος της παρατήρησης, εξάλλου, είναι καίριος στον κβαντικό κόσμο, όπου πολλά ενδεχόμενα είναι ανοικτά πριν από μια μέτρηση και μόνο η πράξη της μέτρησης (ή της παρατήρησης) μπορεί να «αναγκάσει» το μετρούμενο φυσικό σύστημα να «επιλέξει» ένα από αυτά, προσαρμόζοντας ανάλογα την κυματοσυνάρτησή του.
Στέφανος Τραχανάς, Ο κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2024
σελ. 416
Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει, µεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τµήµα Φυσικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης από το 1983 έως σήµερα. Από το 1986 και µετά είναι µέλος του επιστηµονικού προσωπικού του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας, και η διδασκαλία του στο τµήµα Φυσικής προσφέρεται δωρεάν.
Είναι συγγραφέας έντεκα πανεπιστηµιακών συγγραµµάτων στα παραπάνω πεδία, καθώς και των βιβλίων “Το φάντασµα της όπερας: Η επιστήµη στον πολιτισµό µας” και “Το αµάρτηµα της Εύας: Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δηµιουργική µάθηση”, τα οποία απευθύνονται στο ευρύτερο κοινό. Το βιβλίο του “An Introduction to Quantum Physics” κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον εκδοτικό οίκο Wiley.
Το 2003 ανακηρύχθηκε σε επίτιµο διδάκτορα του Πανεπιστηµίου Κρήτης, ενώ το 2012 του απονεµήθηκε το Εθνικό Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστηµιακής ∆ιδασκαλίας εις µνήµην Ξανθόπουλου – Πνευµατικού. Για το σύνολο της προσφοράς του τιµήθηκε το 2015 µε τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής ∆ηµοκρατίας.
Το 2022, το τµήµα Φυσικής του Πανεπιστηµίου Κρήτης έδωσε το όνοµά του σε ένα από τα αµφιθέατρά του, και το 2023 ο ∆ήµος Ηρακλείου τού απένειµε το Βραβείο Ηθικής Τάξεως της πόλης.
Ως ιδρυτικό µέλος και διευθυντής των Πανεπιστηµιακών Εκδόσεων Κρήτης (ΠΕΚ) του Ιδρύµατος Τεχνολογίας και Έρευνας µέχρι το 2013, είχε τη βασική ευθύνη για τη δηµιουργία του πρώτου πανεπιστηµιακού εκδοτικού οίκου της χώρας. Τα τελευταία χρόνια, το ενδιαφέρον του στράφηκε στα ανοικτά διαδικτυακά µαθήµατα και τους νέους δρόµους που αυτά ανοίγουν για την εξίσωση των ευκαιριών στην ποιοτική εκπαίδευση. Πιστεύοντας ότι η χώρα µας δεν µπορεί να µείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέµα, πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Κέντρου Ανοικτών ∆ιαδικτυακών Μαθηµάτων Mathesis –ενός αυτόνοµου και αυτοχρηµατοδοτούµενου τµήµατος των ΠΕΚ– στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως διευθυντής του όσο και ως δάσκαλος ή συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράµατος» είναι το προσωπικό του στοίχηµα για τα επόµενα χρόνια.
