Χωρίς λογική, με ευαισθησία. Θα μπορούσε να είναι ο τρόπος που πολλοί αναγνώστες και βιβλιοφάγοι επιλέγουν τι θα διαβάσουν στη συνέχεια, κατεβάζοντας από τα ράφια ανάκατες λογοτεχνικές περιόδους και σχολές, διαλέγοντας από τον πάγκο του βιβλιοπωλείου το εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο που θα τους μιλήσει, χωρίς να είναι απαραίτητα στη λίστα τους, κι ας μην έχουν ιδέα για τον/την συγγραφέα, κι ας έχουν μάθει πολύ καλά να μην κρίνουν ένα βιβλίο από το εξώφυλλο. Θα μπορούσε να είναι ο τίτλος αρχής αυτής της στήλης που φιλοδοξεί να μιλήσει σε αυτούς ακριβώς τους αναγνώστες. Αναγνώστες ευαίσθητους στα χιλιάδες ερεθίσματα που μπορεί να σου επιφυλάξει μια και μοναδική επίσκεψη στον κόσμο του βιβλίου, ένας και μοναδικός εκπρόσωπός του. Αναγνώστες που δεν τους αφορά ποια είναι η «καλή» και «ποιοτική» λογοτεχνία και ποια η απέναντι. Sensitive Readers, γιατί το sensitivity reading είναι μια άλλη, διαφορετική, πολύ μεγάλη ιστορία.
Sensitivity Reading: Πρέπει να σωθούμε από την Agatha Christie;
Τον Μάρτιο που μας πέρασε o κόσμος του βιβλίου βούιξε από την ανακοίνωση και απόφαση του εκδοτικού οίκου Harper Collins να κυκλοφορήσει νέες εκδόσεις κλασσικών αριστουργημάτων της Agatha Christie, επιμελημένες από «αναγνώστες ευαισθησίας» (“sensitivity readers”) προκειμένου να απαλειφθούν «προβληματικές» αναφορές, γλώσσα και χαρακτηρισμοί που σήμερα πια έχουν αναγνωριστεί ως προσβλητικός ή/και ρατσιστικός λόγος, προκειμένου να συνάδουν τα αναγνώσματα με τις τρέχουσες επιταγές της πολιτικής ορθότητας. Η «μεγάλη κυρία» της λογοτεχνίας μυστηρίου και τα έργα της που μπαίνουν κάτω από τον αναθεωρητικό φακό των επιμελητών - sensitivity readers έρχονται να προστεθούν σε μια λίστα παρόμοια «αναθεωρημένων» συγγραφέων που περιλαμβάνει τον δημοφιλή Βρετανό συγγραφέα παιδικών βιβλίων Roald Dahl και τον δημιουργό του James Bond, Ian Flemming.
Είναι βέβαια γεγονός ότι το “sensitivity reading” αν και έχει ταράξει τα νερά του κόσμου του βιβλίου τα τελευταία χρόνια με αφορμή την εν λόγω αναθεωρητική τάση και τις αναθεωρημένες εκδόσεις που προκύπτουν από αυτήν ούτε ακριβώς νέο είναι ούτε εξαντλείται σε διαγραφές της “n-word” από τις περιπέτειες του Ηρακλή Πουαρό και της Μις Μαρπλ. Όπως έχει δηλώσει σχετικά και ο CEO του κορυφαίου agency συγγραφέων Curtis Brown, Jonny Geller «Κατά μία έννοια το sensitivity reading υπήρχε από πάντα, αφού ένα μέρος της δουλειάς των εκδοτών και των επιμελητών ήταν να σκέφτονται το πώς θα εκληφθεί το βιβλίο από το κοινό». Είναι επίσης γεγονός ότι η παρατηρούμενη άνοδος του φορμαρισμένου πια επαγγέλματος των sensitivity readers συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τη βελτίωση των δεικτών συμπεριληπτικότητας και ορατότητας στον λογοτεχνικό κόσμο είτε με την ανίχνευση και ανάδειξη νέων “diverse” λογοτεχνικών φωνών είτε με την καθοριστική συμβουλευτική τους εμπλοκή σε πονήματα συγγραφέων που αγγίζουν ευαίσθητα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και εμπειρίες ομάδων που διατρέχουν διαχρονικά τον κίνδυνο να αποτυπωθούν με εντελώς λανθασμένο, αποπροσανατολιστικό ή στρεβλωτικό τρόπο. Ο Irvine Welsh, για παράδειγμα, έχει δηλώσει ότι συνεργάστηκε με sensitivity readers όταν έγραφε το βιβλίο “The Long Knives” για την αποτύπωση των διεμφυλικών του χαρακτήρων. Και τέλος δεν είναι καθόλου κρυφό ότι η ρατσιστική οπτική της Agatha Christie είναι κάτι που δεν είχε αφήσει απροβλημάτιστους εκδότες και κοινό και κατά πολύ περασμένων δεκαετιών – οι περιπέτειες του πιο προβληματικού ίσως λογοτεχνικού τίτλου στην ιστορία “Ten Little Niggers” ήδη από το 1940 (μόλις έναν χρόνο δηλαδή μετά την κυκλοφορία του) και την καθιέρωση του επικρατούντος και σήμερα τίτλου “And Then There Were None” το αποδεικνύουν.
Από την άλλη όμως όπως συνήθως (πρέπει να) συμβαίνει (σχεδόν με) όλα τα πράγματα σε αυτή τη ζωή το μέτρο είναι που καθορίζει την ισορροπία και η ισορροπία είναι που καθορίζει την επιτυχία οποιουδήποτε εγχειρήματος, τάσης, επιλογής, και πολιτικής και το sensitivity reading δεν θα μπορούσε να αποτελεί την εξαίρεση. Η «υπερευαισθησία» του sensitivity reading με παρεμβάσεις που ξεφεύγουν από την -σε κάποιο βαθμό εύλογη- αντικατάσταση όρων που έχουν επισήμως απορριφθεί από τον ορθό δημόσιο λόγο και μπαίνουν σε περιγραφική ουσία, οι παρεμβάσεις ιδίως σε περιπτώσεις συγγραφέων που έχουν ζήσει και δημιουργήσει σε μια εντελώς διαφορετική, χρονικά, κοινωνικά και πολιτικά εποχή, με απόψεις διαμορφωμένες -καλώς ή κακώς- στο πλαίσιο των ιστορικών, κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της, συγγραφέων που δεν βρίσκονται πια εν ζωή για να ασκήσουν το ηθικό δικαίωμά τους επί των έργων τους, έργων που ακριβώς λόγω των απόψεων που τα διατρέχουν κομίζουν στον ιστορικό πολιτισμικό διάλογο κατοπτρισμούς και αποτυπώσεις ηθών της εποχής κατά την οποία γράφτηκαν, κινδυνεύει να διολισθήσει σε ιδιαίτερα προβληματικές λογοκριτικές πρακτικές που με τη σειρά τους (θα) κινδυνεύουν να απειλήσουν τη λογοτεχνική ιστορία με ισοπεδωτικές και αποστειρωτικές «εκκαθαρίσεις».
Κοινώς δεν ξέρω κατά πόσο πράγματι «κινδυνεύουμε» από τo ρατσισμό και τον οριενταλισμό της Agatha Christie περισσότερο από τις μεταμφιεσμένες σε πρόβατα ρητορικές αποκλεισμού που (συνεχίζουν να) σαρώνουν τις παγκόσμιες κοινωνίες εν έτει 2023, ενώ και η κουβέντα περί πολιτικής ορθότητας ξεπερνάει χαοτικά τον σκοπό και τα μέσα αυτής της στήλης. Κάπως θα πρέπει ωστόσο αυτή η πολιτική ορθότητα, που τόσα έχει προσφέρει στους σύγχρονους αγώνες υπέρ των ανθρώπινων και κοινωνικών δικαιωμάτων, να σταθεί στο ύψος των κεκτημένων της, και να τα περιφρουρήσει όπως τους πρέπουν, δίνοντας τις μάχες που πραγματικά αξίζουν, στο παρόν και στο μέλλον του βιβλίου.
Και τώρα τι θα γίνουμε χωρίς Book Depository;
Ένα άλλο θέμα που απασχόλησε έντονα τους απανταχού βιβλιόφιλους, φανατικούς αναγνώστες και αγοραστές βιβλίων ήταν η ανακοίνωση του τερματισμού λειτουργίας του ίσως πιο διάσημου και επιτυχημένου ηλεκτρονικού βιβλιοπωλείου παγκοσμίως, λόγω του οράματος προσβασιμότητας στη γνώση και στα βιβλία που χαρακτήριζε τη λειτουργία του εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες.
Το διαδικτυακό βιβλιοπωλείο που ιδρύθηκε το 2004 από έναν πρώην εργαζόμενο της Amazon, τον Andrew Crawford (για να αποκτηθεί τελικά από τον τεχνολογικό κολοσσό τον Ιούλιο του 2011) σκαρφάλωσε γρήγορα στην κορυφή των προτιμήσεων των παγκόσμιου κοινού λόγω της πράξης στην οποία μετουσίωσε το μότο του “Αll Books Available To All” κάνοντας διαθέσιμα προς πώληση εκατομμύρια βιβλία από όλον τον κόσμο σε όλον τον κόσμο, χωρίς έξοδα αποστολής. Τον προηγούμενο Μάρτιο το δημοφιλές καταφύγιο όσων αναζητούσαν (κυρίως) ξενόγλωσσες εκδόσεις χωρίς να χρειάζονται να πληρώσουν διπλό και τρίδιπλο το αντίτιμό τους στα μεταφορικά έδωσε σήμα για το last call και τις τελευταίες παραγγελίες ανακοινώνοντας ότι στις 26 Απριλίου 2023 θα κατεβάσει τα διαδικτυακά ρολά του (στο πλαίσιο των περικοπών που κάνει η Amazon μεταξύ άλλων και στο τμήμα βιβλίων της).
Και τώρα τι θα γίνουμε χωρίς Book Depository; Μπορεί στη Μεγάλη Βρετανία ή σε χώρες όπως η Αμερική το Book Depository να επικρίθηκε κατά καιρούς για τις ζημιές που συνεπαγόταν η δημοφιλία του στα μικρά τοπικά βιβλιοπωλεία για πολλές μικρότερες χώρες και αγορές λειτούργησε ως ο νούμερο 1 τρόπος να προμηθευτούν ξενόγλωσση λογοτεχνία αλλά και επιστημονικά και λοιπά συγγράμματα που είτε άργησαν πάρα πολύ είτε δεν βρήκαν ποτέ τον δρόμο προς την αδειοδότηση και μετάφραση τους σε άλλες γλώσσες. Υπάρχουν εναλλακτικές; Δυστυχώς για τη free shipping φόρμουλα του Book Depository φαίνεται πώς όχι, ευτυχώς για πρόσβαση σε έναν μεγάλο κατάλογο ξενόγλωσσων βιβλίων με λογικά έξοδα αποστολής φαίνεται πως ναι. Το βρετανικό διαδικτυακό βιβλιοπωλείο Wordery, που υπήρξε ένας από τους ανταγωνιστές του Book Depository και διαφημίζει, κάπως αποπροσανατολιστικά το “Free Worldwide Delivery” προσφέρει μια σχετικά καλή σχέση ποιότητας – τιμής στους βιβλιόφιλους των περίπου 40 χωρών που εξυπηρετεί ενώ το ανερχόμενο, ακτιβιστικό Better World Books με έδρα στις ΗΠΑ εξυπηρετεί κι αυτό μεγάλο εύρος χωρών με πολύ χαμηλές τιμές μεταφορικών (κάτι παραπάνω από ένα δολάριο για «μικρές» παραγγελίες και δωρεάν και για παραγγελίες άνω των 15 δολαρίων. Το Fishpond είναι η επιλογή για όσους στη ζυγαριά τους το χωρίς αστερίσκους free shipping βαραίνει περισσότερο από τις (μεγάλες) καθυστερήσεις ενώ το ιρλανδικό ιστορικό Kenny’s έχει σπουδαία ποικιλία σε καινούρια και μεταχειρισμένα βιβλία, τίμια μεταφορικά και καλή εξυπηρέτηση. Last but not least το εγχώριο και πολύ σημαντικό εγχείρημα της Book Odyssey, μια νέα ηλεκτρονική πλατφόρμα ελληνικών και ξενόγλωσσων βιβλίων στην οποία μπορεί να βρει ή να παραγγείλει κανείς χιλιάδες ξενόγλωσσους τίτλους από μια μεγάλη ποικιλία σε ανταγωνιστικές τιμές και με δωρεάν μεταφορικά για αγορές πάνω από 29.99 ευρώ. Support your local online bookstore.
Θα πάθουμε Βλάβη: Ένα νέο και ωραίο λογοτεχνικό περιοδικό στην πόλη
Πολλά βιβλιογραφικά και βιβλιοφιλικά περιοδικά στην Ελλάδα κατέλαβαν έναν χώρο στον κλάδο των εντύπων που περιφρούρησαν μεν καταφέρνοντας να επιβιώσουν κάτω από αντίξοες συνθήκες, περιόρισαν δε με κάποιες στρατηγικές επιλογές «καταδικάζοντάς» τον σε μια εσωστρέφεια που δεν του επέτρεψε να διασυνδεθεί έγκαιρα με τη νέα εποχή της «κατανάλωσης» πολιτισμού και κουλτούρας και του στέρησε ίσως μια πολύτιμη διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού του.
Με την πρώτη ματιά και το πρώτο ξεφύλλισμα στο πρώτο τεύχος της Βλάβης, του νέου τριμηνιαίου περιοδικού για το βιβλίο που κυκλοφορεί με την επιμέλεια των εκδόσεων Αντίποδες, καταλαβαίνεις ότι εδώ έχεις να κάνεις με κάτι εντελώς διαφορετικό, κάτι νέο, ωραίο και φρέσκο που δεν θέλει να κρατήσει το βιβλίο αυστηρά στα ράφια των βιβλιοπωλείων, των βιβλιοθηκών και τις αγκαλιές των ακαδημαϊκών κύκλων αλλά να το στείλει να πετάξει και να συναναστραφεί νέους πολιτιστικούς τόπους, να κάνει νέες γνωριμίες, να γεννήσει νέους δημιουργικούς διαλόγους χωρίς παράλληλα να κάνει καμία έκπτωση στο καλώς εννοούμενο ακαδημαϊκό και λογοτεχνικό υπόβαθρο.
Ίσως γιατί όπως δηλώνεται και στο editorial του πρώτου τεύχους η Βλάβη και η ομάδα της βλέπουν το βιβλίο ως αφορμή για κριτική επεξεργασία και πρώτη ύλη για διύλιση και όχι ως τοτέμ και μουσειακό είδος. Ίσως γιατί στο κάλεσμα για συνεισφορές στην ύλη του πρώτου τεύχους δήλωναν ανοιχτοί σε οποιεσδήποτε «500 λέξεις αυθόρμητης πρόζας» από μια αφιέρωση στο καλύτερο ή στο χειρότερο βιβλίο μέχρι ένα email που θα ήθελε κάποιος να στείλει στο αφεντικό του αλλά δεν τολμάει.
Ένα περιοδικό φτιαγμένο -κατά κύριο λόγο – από millennials για το βιβλίο και όλες τις γενιές που το αγαπούν όπου μπορεί να βρεις κανείς κείμενα με μια διαφορετική οπτική πάνω στη γενιά του ’30, τον Ελύτη και τον Καραγάτση, πρωτότυπα διηγήματα (στο πρώτο τεύχος φιλοξενούνται οι Λευτέρης Καλοσπύρος και Βίβιαν Στεργίου) και διαλόγους με την τέχνη και τη ζωή. Θα πάθουμε Βλάβη, αξίζει.
Playing Now
Jonathan Coe, Βournville: Το Διαιρεμένο Βασίλειο (εκδόσεις Πόλις, μτφρ. Άλκηστις Τριμπέρη)
Ο καλύτερος Jonathan Coe εδώ και καιρό, για πολλούς και όχι άδικα ο καλύτερος Jonathan Coe μετά την εποχή της Λέσχης των Τιποτένιων ξεδιπλώνεται στις σελίδες του νέου του βιβλίου Bournville που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις ως Bournville: To Διαιρεμένο Βασίλειο σε μετάφραση της Άλκηστις Τριμπέρη. Με τη φιλο-εργατική σοκολατοβιομηχανία της Κάντμπουρι στο φόντο, μια ιστορική ραχοκοκκαλιά από επτά μεγάλες ιστορικές στιγμές για το Ηνωμένο Βασίλειο και όχημα δυο πολύ οικείες (από την εργογραφία του Coe) οικογένειες σε έκταση τεσσάρων γενεών ο Jonathan Coe διεισδύει με χαρακτηριστική άνεση, χαλαρότητα και χιούμορ στα ενδότερα του πιο αμφίσημου Βασιλείου στον σύγχρονο κόσμο ξεσκεπάζοντας όλες τις πτυχές της βρετανικής ιδιοσυγκρασίας, με έναν τρόπο που στην πένα κάποιου άλλου θα ξέπεφτε στον χαρακτηρισμό του επιφανειακού στις σελίδες του Coe όμως είναι απλώς μια φίνα άσκηση ευφυούς απλότητας. Στο Βournville o Jonathan Coe ξαναπιάνει και ολοκληρώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό που είχε προσπαθήσει να κάνει στη Μέση Αγγλία προσκαλώντας σε μια απολαυστική τσουλήθρα από τη βρετανική περηφάνια του Ουίνστον Τσώρτσιλ μέχρι την καθαίρεση από κάθε μεγαλείο του παρελθόντος στη δίνη της πανδημίας και των σύγχρονων πολιτικών εξελίξεων στο Ηνωμένο Βασίλειο. Και όλα αυτά με γεύση πλούσια και γλυκόπικρη, σαν την καλή σοκολάτα.
Hey-Jin Kim, Η Κόρη μου (εκδόσεις Ίκαρος, μτφρ. Αμαλία Τζιώτη)
Μια χήρα που εργάζεται σε έναν οίκο ευγηρίας στη Νότια Κορέα, αναγκάζεται να μοιραστεί το μικρό της σπίτι με την τριαντάχρονη κόρη της και την κοπέλα της, τη σχέση των οποίων δεν αποδέχεται. Με αφορμή αυτήν την συγκατοίκηση θα ξεδιπλωθεί μια αλληλουχία συγκρούσεων γενεών και ιδεολογιών σε ένα διεισδυτικό, βαθιά συγκινητικό, καθόλου εκβιαστικό και εξαιρετικά γραμμένο μυθιστόρημα που διερευνά ακανθώδη θέματα όπως η ομοφοβία και o ηλικιακός ρατσισμός με την απλότητα η οποία φαίνεται να βρίσκεται σε πλεόνασμα στη νέα γενιά της κορεατικής λογοτεχνίας.
Fernanda Melchor, Παραντάις (εκδόσεις Δώμα, μτφρ. Αγγελική Βασιλάκου)
Οι εκδόσεις Δώμα μας έχουν συνηθίσει σε ιδιαίτερες και πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις και αυτή είναι μία ακόμα. Ένα «μυθιστόρημα για τη βία», την τοξική αρρενωπότητα και τις εύθραυστες, επιρρεπείς σε αυτές κοινωνίες, από τη Μεξικανή συγγραφέα της «Εποχής των Τυφώνων», ένα ακόμα σκληρό καθηλωτικό ανάγνωσμα που προσπαθεί να κατανοήσει τη βία και όχι απλώς να την καυτηριάσει. Η Melchor αφήνει το κακό να μπει και μας το παρουσιάζει με έναν τρόπο που δεν θα ξεχάσουμε εύκολα.
Shehan Karunatilaka, Τα Εφτά Φεγγάρια του Μάαλι Αλμέιντα (εκδόσεις Gutenberg, μτφρ. Ρένα Χατχούτ)
Το μεταφυσικό, υβριδικό θρίλερ του Shehan Krunatilaka που απέσπασε το βραβείο Booker για το 2022 κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση Ρένας Χατχούτ και παίζει στις αναγνωστικές προτεραιότητες αυτού του μήνα. Στη σπαρασσόμενη από εμφύλιες συρράξεις Σρι Λάνκα του 1990 Μάαλι Αλμέιντα, πολεμικός φωτογράφος και τζογαδόρος, ξυπνάει και συνειδητοποιεί ότι είναι νεκρός. Η ψυχή του έχει μεταφερθεί στον προθάλαμο του άλλου κόσμου κι εμείς ακούμε τη φωνή του. Του μένουν μόλις επτά νύχτες για να βρει ποιος τον σκότωσε, ενώ η κυβέρνηση αλλά και οι αντάρτες αναζητούν ένα κουτί με φωτογραφίες, αποδείξεις μάλλον για το έγκλημα. Μαύρο χιούμορ και (αντι)πολεμική και πολιτική σάτιρα αξιώσεων στην crime φόρμα διερεύνησης ενός εγκλήματος. Μπόλικες σελίδες, 616 τον αριθμό αλλά αξίζει να γυριστούν.
Blast from the Past
Kenneth Cooke, Στη Νεκρή Καρδιά της Ηπείρου (εκδόσεις Εξάρχεια, μτφρ. Δημήτρης Κωνσταντίνου)
Μια σπουδαία ιστορία τρόμου της αυστραλιανής ερήμου, οδοιπορικό σε μέρη που δεν ξέραμε καν πως υπάρχουν, σκληρότητα ενισχυμένη από την τραχιά πραγματικότητα των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Αποφάσεις και τύχη, αλκοόλ, λαθραίο κυνήγι, εφιαλτική ζέστη, εφιαλτικά τοπία και καταστάσεις στη νεκρή καρδιά μιας ηπείρου στην άκρη του κόσμου. Από τα under the radar βιβλία που αξίζουν να κατέβουν από το ράφι.
Hunter S. Thompson, Μεθυσμένο Ημερολόγιο (εκδόσεις Οξύ, μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς)
Το Rum Diary, το ημι-αυτοβιογραφικό βιβλίο που ο συγγραφέας – δημοσιογράφος θρύλος έγραψε στα 22 του χρόνια όταν εργαζόταν σε μια εφημερίδα του Σαν Χουάν αλλά δεν εκδόθηκε μέχρι το 1998 είναι ένα συναρπαστικό οδοιπορικό περιπλανήσεων πνιγμένων σε αλκοόλ σε εξωτικά μέρη προς ένα εναλλακτικό κυνήγι του «αμερικανικού ονείρου» του 20ου αιώνα κυνήγι από αυτά που ξέρουν να στήνουν οι μικρο-απατεώνες και οι τυχοδιώκτες. Όλες οι εγγυήσεις για τα μελλοντικά επιτεύγματα του συγγραφέα είναι εδώ και διατηρούν υψηλές συγκινήσεις κι ας διαβάζονται κατόπιν εορτής. Ο Hunter S. Thompson πριν γίνει ο Gonzo σε ένα αριστοτεχνικά γραμμένο δημοσιογραφικό ημερολόγιο.
Agenda
Teefonas BookFest by GreekBooks
22 & 23 Απριλίου
Teefonas, Σαρρή 6-8
Συγγραφείς του Κόσμου ταξιδεύουν στο Μέγαρο: Jonathan Coe
26 Απριλίου
Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης
Εμπειρία μοναδική και πολύτιμη για κάθε αναγνώστη και βιβλιόφιλο η γνωριμία με έναν αγαπημένο του συγγραφέα. Την Τετάρτη 26 Απριλίου το αναγνωστικό κοινό της Θεσσαλονίκης και όσοι ταξιδιώτες βρεθούν εκεί θα έχουν την ευκαιρία να ακούσουν τον Jonathan Coe να τους συστήνει το έργο και τον εαυτό του και να μιλήσουν μαζί του. Κι εμείς απλώς τους ζηλεύουμε.
Δείτε εδώ όλες τις εκδηλώσεις για το διήμερο 22 και 23 Απριλίου με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου
P.S.
Μια από τις πρώτες και τις πιο έντονες παιδικές βιβλιοφιλικές μου αναμνήσεις ανήκει σε μια επίσκεψη του Δημοτικού στο Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, έναν χώρο που δεν υπάρχει και λείπει πάρα πολύ από την κοινότητα των γραμμάτων αυτής της πόλης και αυτής της χώρας. Το ίδιο συμβαίνει πια και με τη γυναίκα που το διηύθυνε τα πρώτα μαγικά πέντε χρόνια της ζωής του, μια μεγάλη προσωπικότητα του βιβλίου, των γραμμάτων και του πολιτισμού που μεταξύ άλλων μπορούσε να γράφει όπως λίγοι. Το τελευταίο της κείμενο είναι η κορυφαία απόδειξη για αυτό.
