Παρά τα όσα πιστεύουν ορισμένοι, η ηλεκτρονική μουσική στην Ελλάδα είναι πολύ πιο παλιά ιστορία από τη Λένα Πλάτωνος, υπάρχει μάλιστα αρκετός πλούτος για όσους επιθυμούν να «σκάψουν» βαθύτερα, τόσο στην avant, όσο και στην πιο pop διάσταση αυτής...
Η Avant διάσταση της ελληνικής ηλεκτρονικής μουσικής
Η ηλεκτρονική μουσική στην Ελλάδα είναι πολύ παλιά ιστορία, αφού η αρχή της τοποθετείται χοντρικώς προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Ήταν Απρίλης του 1958 όταν ο Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου (1915-2000) δίνει διάλεξη στον Μορφωτικό Σύλλογο «Αθήναιον» με θέμα την… ηλεκτρονική μουσική, ανοίγοντας αυτό το πολύ ενδιαφέρον (ελληνικό) κεφάλαιο.
Ώθηση εκείνη την πρώιμη εποχή στην ηλεκτρονική μουσική στη χώρα έδωσε ο Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος (ΑΤΟ) του Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Εκεί παρουσιάζονται το 1961 και το 1963 οι ηλεκτρονικές Διαμορφώσεις του Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), όπως και τα Φαντάσματα του Ανέστη Λογοθέτη (1921-1994), με παράλληλη έκθεση γραφικής σημειογραφίας και δημόσια συζήτηση.
Από τους πρώτους που ασχολήθηκαν στην Ελλάδα με την καθαρή ηλεκτρονική μουσική ήταν ο Μιχάλης Αδάμης (1929-2013)· και αναφερόμαστε στα αμιγώς ηλεκτρονικά έργα του και όχι στα «σύνθετα», που αφορούσαν σε συνδυασμούς μαγνητοταινίας με φωνές και συμβατικά όργανα. Όπως είχε πει ο ίδιος ο συνθέτης στο περιοδικό Ήχος & HiFi, τον Μάρτιο του 1988:
«Το 1963 πήγα στη Βοστώνη, στο Πανεπιστήμιο Brandeis και είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ ενεργά με αυτό το είδος της μουσικής. (…). Το ’65 επιστρέφοντας στην Ελλάδα έφερα μαζί μου ορισμένα βασικά μηχανήματα και έτσι μπόρεσα να ιδρύσω το πρώτο στούντιο ηλεκτρονικής μουσικής. Μετά από μένα άρχισε να συλλέγει μηχανήματα ο Γιάννης Χρήστου και να δημιουργεί το δικό του στούντιο. Κατόπιν ο Ελληνικός Σύνδεσμος Σύγχρονης Μουσικής (ΕΣΣΥΜ) παρήγγειλε ένα μεγάλο συνθεσάιζερ, το οποίο υπάρχει ακόμα και σήμερα».
Το βασικό ηλεκτρονικό έργο τού Αδάμη, που ήταν διασκορπισμένο σε σπάνια άλμπουμ βινυλίου της δεκαετίας του 1970 (Έλληνες Συνθέτες 1, 4η Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής/1), το απολαύσαμε προσφάτως στην έκδοση 2CD A Selection Οf Electroacoustic Works, 1964-1977 [rekem/mafia, 2013]. Εκεί, ανάμεσα σε άλλα, ανθολογήθηκαν τα τρία έργα του από το 1964, που είναι και τα πρώτα ηλεκτρονικά του: το “Piece Οne”, που έχει διάρκεια 2.07, το κάπως μεγαλύτερο στον χρόνο “Piece Τwo” (7.41) και τα "Προσχήματα". Ο Αδάμης εκμεταλλεύεται ό,τι υπήρχε στο στούντιο του Πανεπιστημίου Brandeis (πρώιμα αναλογικά σύνθια, γεννήτριες κλπ.) και «παίζει» με τις ταχύτητες, τα timbre και τα εφφέ, προσεγγίζοντας ένα ηλεκτρονικό λεξιλόγιο, το οποίο θα του φανεί απείρως χρησιμότερο στα επόμενα χρόνια. Μάλιστα στα "Προσχήματα" κάνει την εμφάνισή του κι ένα ας το πούμε προσωπικό στοιχείο, που σχετίζεται με την παρουσία, τη χρήση και την επεξεργασία της φωνής. Περαιτέρω, ο "Μινυρισμός", έργο του 1966, έχει ως βάση του το κλάμα ενός μωρού. Το κομμάτι είναι ιστορικό (και) επειδή είναι η πρώτη ηλεκτρονική σύνθεση που γράφτηκε ποτέ στην Ελλάδα: θυμίζει τα "Προσχήματα", μόνο που είναι ακόμη πιο καινοφανές και επεξεργασμένο. Τα επόμενα αμιγώς ηλεκτρονικά έργα του Αδάμη ήταν τα "Μετασχηματισμοί" (1967), "Ηλεκτρονικό Κομμάτι" (1969) και "Μουσικά Γλυπτά" (1972).
Πέραν του ΑΤΟ του Δοξιάδη, μεγάλη ώθηση στην ηλεκτρονική μουσική εκείνη την περίοδο έδωσαν και οι Ελληνικές Εβδομάδες Σύγχρονης Μουσικής (1966-1976), με την πάντα σθεναρή παρουσία στο τιμόνι του Γ. Γ. Παπαϊωάννου. Ανατρέχοντας στο πολυσέλιδο πρόγραμμα της 1ης Εβδομάδας (14-21/4/1966), καταγράφονται τα εξής δύο βασικά συμβάντα:
1. «Ηλεκτρονική Μουσική, Ακουστική Φιλολογία και Πειραματικός Κινηματογράφος» με εισήγηση και παρουσίαση από τον Γερμανό συνθέτη Josef Anton Riedl
2. «Παρουσίαση Ελληνικής Ηλεκτρονικής Μουσικής» με έκθεση «γραφικής παρτιτούρας» του Ανέστη Λογοθέτη, με παρουσιάσεις έργων του Μιχάλη Αδάμη, με αποσπάσματα σκηνικών μουσικών των Γιάννη Χρήστου και Θόδωρου Αντωνίου κλπ.
Φυσικά, ηλεκτρονικές δράσεις υπήρχαν και στις υπόλοιπες Εβδομάδες, στη 2η (Hilton, 29/3-5/4/1967), στην 3η (Hilton, 15-20/12/1968) και στην 4η (Θέατρο Κοτοπούλη/Ρεξ, 1926/9/1971). Ακόμη, το Εργαστήρι Σύγχρονης Μουσικής του Ινστιτούτου Goethe (από το 1965), το Συγκρότημα Σύγχρονης Μουσικής του Θόδωρου Αντωνίου (από το 1967), η Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών, η Ελληνοαμερικανική Ένωση, η γκαλερί Δεσμός (περί το 1973) και ορισμένοι ακόμη φορείς βοήθησαν στη διάδοση της ηλεκτρονικής μουσικής στην Ελλάδα, μέσα από παραστάσεις και παρουσιάσεις εγχώριων και ξένων δημιουργών.
Από πλευράς εργογραφίας, τώρα, καθαρά ηλεκτρονικά έργα –εκείνα τα παλιά χρόνια– συνέθεσαν μεταξύ άλλων (πέραν των Ξενάκη, Λογοθέτη, Αδάμη) και οι εξής: Γιάννης Χρήστου (π.χ. το soundtrack της ταινίας του Philip Saville Oedipus The King, από το 1968), Νίκος Μαμαγκάκης (το μπαλέτο Βάκχες, το 1969), Στέφανος Βασιλειάδης (Τα Mυστικά Tραγούδια Tης Σιωπής, το 1971, Περιβάλλον ΖΠΤ το 1972 κ.ά.), Θόδωρος Αντωνίου (Βαρύτης το 1966 κ.ά.), Δημήτρης Τερζάκης (Ηχοχρόνος Ι, 1967), Γιάννης Βλαχόπουλος (Αντιμεταθέσεις, 1967), Χάρης Βρόντος (Αυτοκτονίες, 1970), Γιώργος Απέργης (Entretienes, 1970), Χάρης Ξανθουδάκης (Σπουδή Για 3 Ηλεκτρονικούς Συνθετητές Και Μίξερ, 1972)…
Σε σχέση με τις ηχογραφήσεις, τώρα, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα εξής 21 άλμπουμ:
1. Iannis Xenakis: Electro-Acoustic Music [LP, USA. Nonesuch, 1972]
Παλαιό άλμπουμ, που περιλαμβάνει το βασικό αμιγώς ηλεκτρονικό έργο του Ξενάκη. Εδώ ακούγονται τα: “Bohor I” (1962), “Concret P-H II” (1958), “Diamorphoses II” (1957) και “Orient-Occident III” (1959-60).
2. Anestis Logothetis: Hör!-Spiel/Nekrologlog 1961/Fantasmata 1960 [LP, Aus. Musikalische Jugend Österreichs, 1974]
Εξαιρετικό αυστριακό LP, αν και πολύ σπάνιο πια.
3. Michael Adamis: A selection of electroacoustic works, 1964-1977 [2CD, GR. Rekem/Mafia, 2013]
4. Various: Ελληνική ηλεκτρονική μουσική 1/Αδαμής, Βασιλειάδης, Βλαχόπουλος, Μαμαγκάκης, Ξανθουδάκης, Τερζάκης [LP, GR. Emi/His Masters Voice, 1974]
Ιστορικό LP με σημαντικές ηλεκτρονικές εγγραφές. Ακούγονται: Μιχάλης Αδάμης "Μεταλλικά Γλυπτά III", Δημήτρης Τερζάκης "Το Αλλόκοτο Ψάρι", Στέφανος Βασιλειάδης "Κουκλόκοσμος", Νίκος Μαμαγκάκης "Ολοφυρμός", Χάρης Ξανθουδάκης "Σπουδή ΙΙ", Γιάννης Βλαχόπουλος "Μορφές ΙΙ".
5. Νίκος Μαμαγκάκης: Βάκχες [LP, GR. Lyra, 1969]
6. Various: Έλληνες συνθέτες 4/Από την 3η Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής [LP, GR. Emi/Columbia, 1970]
Ακούγονται τα έργα "Ηχοχρόνος Ι" του Δημήτρη Τερζάκη και "Αντιμεταθέσεις" του Γιάννη Βλαχόπουλου.
7. Various: Έλληνες συνθέτες #3/4η Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής [LP, GR. Emi/His Master’s Voice, 1973]
Ακούγονται "Τα Μυστικά Τραγούδια Της Σιωπής" του Στέφανου Βασιλειάδη.
8. Γιάννης Χρήστου: Τελευταία έργα [LP, GR. Emi/Columbia, 1974]
Ακούγεται ο "Επίκυκλος 2" για μαγνητοταινία.
9. Νικηφόρος Ρώτας: Τραγούδια Καβάφη-Αντιφωνίες [2LP, GR. Μούσα, 1974]
Ακούγονται τα έργα "Αντιφωνία Ι", "Αντιφωνία ΙΙΙ" και "Μεγάλη Αντιφωνία" για μαγνητοταινίες. Προσέξτε αυτό το άλμπουμ – όταν και άμα το εντοπίσετε.
10. Kyriakos Sfetsas: Smog [2LP, FR. Scorpios, 1974]
Μπαλέτο για μαγνητοταινία. Εξαιρετικός δίσκος. Δεν τον φαντάζονται, όσοι γνωρίζουν τον Σφέτσα από τα ελληνικά άλμπουμ του.
11. Various: Νήσος 1/Μουσική και Ποίηση [MC, GR. Νήσος, 1983]
Χάρη Βρόντου "Πρό-θεση" (1972)
12. Various: Νήσος 2/Μουσική και Ποίηση [MC, GR. Νήσος, 1983]
Βαγγέλη Κατσούλη "Η Νύχτα"
13. Βίλχελμ Τσομπλ, Μιχάλης Γρηγορίου, Θάνος Μικρούτσικος: Αντιθέσεις [LP, GR. Εταιρία Νέας Μουσικής, 1985]
Μιχάλης Γρηγορίου “Overdubbing” για συνθετητή.
14. Thanos Mikroutsikos, Iván Patachich, Charis Xanthoudakis, Mladen Milicevic: Works of Electronic Music [LP, GR. Εταιρία Νέας Μουσικής, 1986]
Θάνος Μικρούτσικος "Ο Αδελφός" (1979) για μαγνητοταινία, Χάρης Ξανθουδάκης "Η Κυρία Με Τις Καμέλιες" (1985) για μαγνητοταινία.
15. Σισιλιανού Συμφωνία Αρ.1, Δραγατάκη Κουτούκι [LP, GR. Αρχείο Ψ, 1987]
Το "Κουτούκι" (1972) είναι ηλεκτρακουστική κατασκευή για μαγνητοταινία, με ήχους από το σπήλαιο Κουτούκι της Παιανίας!
16. I. Xenakis, D. Kamarotos, H. Xanthoudakis, V. Riziotis: Polyagogy [LP, GR. Music-Box, 1987]
«“L”, όπως Μπουνιουέλ ή το δάσος των συμβόλων» (1984).
17. Vangelis Katsoulis, Lena Platonos, Michael Gregoriou, Minas Alexiades: Keyboard Music [LP, GR. Music-Box, 1987]
Βαγγέλης Κατσούλης "Η Νύχτα" (1983), Λένα Πλάτωνος "Η Πρώτη Τους Επαφή" (1978-80), Μιχάλης Γρηγορίου "Για Τον Μονόκερω…" (1986), Μηνάς Αλεξιάδης "Προσευχές" (1987).
18. Μιχάλης Γρηγορίου, Βαγγέλης Κατσούλης: Celephais/ Through the door into a dream [LP, GR. ΕΡΤ, 1990]
19. Various: Από την Ελληνική μουσική πρωτοπορία του 20ου αιώνα [5cd, gr. ΕΤΕΒΑ, 1997]
Περιέχει διάφορα έργα για μαγνητοταινία.
20. Vangelis Katsoulis The Sleeping Beauties: A Collection oF Early and Unreleased Works [LP, GR. Into The Light, 2014]
Ηχογραφήσεις από την περίοδο 1987-2012.
21. Dimitris Petsetakis: Endless [LP, GR. Into The Light, 2015]
H Pop διάσταση της ελληνικής ηλεκτρονικής μουσικής
Λέγοντας «pop διάσταση της ελληνικής ηλεκτρονικής μουσικής», εννοούμε βασικά τον Βαγγέλη Παπαθανασίου και τους επιγόνους του. Εδώ η βασική διαφορά σε σχέση με την προηγούμενη ομάδα έχει να κάνει με το γεγονός πως οι μουσικές δεν παράγονται πλέον από ηλεκτρονικές συσκευές, για να καταγραφούν στην πορεία σε μαγνητοταινίες, αλλά προέρχονται απ’ ευθείας από τους συνθετητές. Τούτο, βεβαίως, μοιάζει κάπως και σαν αναγκαστική επιλογή, καθώς σχετίζεται με την εξέλιξη αυτών των ίδιων των συνθεσάιζερ.
Ο Παπαθανασίου πειραματίζεται με τα keyboards από το δεύτερο μισό των sixties (όταν ήταν ακόμη στην Ελλάδα), όμως σταδιακά θ’ αρχίσει να διαμορφώνεται ο συνολικός ηλεκτρονικός ήχος του (αφού στις πρώιμες εγγραφές του συναντάμε και άλλα όργανα σε συνδυασμούς με σύνθια). Από την πρώτη ηλεκτρονική εποχή τού Vangelis θ’ άξιζε να αναφερθεί το soundtrack της ταινίας του Frédéric Rossif L' Apocalypse Des Animaux (1973), και βεβαίως τα άλμπουμ της κλασικής εποχής του Heaven And Hell (1975), Albedo 0.39 (1976), Spiral (1977) και Beaubourg (1978), που δημιούργησαν τον ήχο, αλλά και τον… μύθο «Vangelis». Ίσως το πιο «ακραίο» ηλεκτρονικό ηχογράφημα του Παπαθανασίου, και οπωσδήποτε ένα από τα πιο ενδιαφέροντά του, να είναι το Invisible Connections, που τυπώθηκε από τη Deutsche Grammophon το 1985.
Να και δυο λόγια από τον ίδιο σε σχέση μ’ αυτό το pop, που γράψαμε στην αρχή (Ήχος & Hi-Fi, Ιανουάριος 1988): «Λόγω του ότι άρχισα τεσσάρων χρονών δεν είχα –και είναι ευχής έργο αυτό– καμία ιδέα τού τι σημαίνει εμπορικότητα, δίσκος. Αργότερα, το πρώτο συγκρότημα, οι Forminx, ήταν μία τελείως αυθόρμητη προσπάθεια όλων των μελών, περάσαμε μερικές πολύ ευχάριστες στιγμές και παρόλο που είχαμε μεγάλη επιτυχία αυτό που μας ενδιέφερε ήταν να μαζευτούμε να παίξουμε. Ποτέ δεν είχα καμία ιδιαίτερη αγάπη για την εμπορικότητα, αν και σχεδόν με κυνηγάει πάντα. Σίγουρα είναι περίεργο να λέω ότι δεν έχω σχέση, όταν όλη μου η καριέρα δείχνει το αντίθετο, αλλά εγώ προσωπικά πιστεύω ότι αρκεί αυτό που κάνεις να είναι υγιές και όχι να προσθέτουμε ρύπανση, γιατί η μουσική είναι το καλύτερο γιατρικό, αλλά και το χειρότερο δηλητήριο».
Πότε ήρθε για πρώτη φορά VCS 3 synthesizer στην Ελλάδα; Είναι ένα ερώτημα αυτό. O σκηνοθέτης Κώστας Φέρρης είχε πει παλιότερα, στο περιοδικό Μουσική & Μουσικοί (#6, Σεπτέμβριος 1988), πως ο Σταύρος Λογαρίδης είχε φέρει πρώτος στην Ελλάδα το VCS3. Αυτό χρησιμοποιήθηκε τόσο στην ηχογράφηση του Ακρίτα (1973), όσο και στο soundtrack της Φόνισσας (1974), που είχε συνθέσει ο Λογαρίδης βεβαίως.
Ένας από τους πρώτους δημοφιλείς συνθέτες που ασχολήθηκαν με την ηλεκτρονική μουσική στην Ελλάδα ήταν ο Μίμης Πλέσσας, και για τούτο μαρτυρά το πρωτόλειο δισκάκι του, που είχε μοιραστεί με το περιοδικό Τεχνική Εκλογή (#25) τον Δεκέμβριο του 1968. Ένας άλλος Έλληνας συνθέτης, που σχετίστηκε από τα seventies ήδη με την ηλεκτρονική μουσική και σε επίπεδο δίσκου, ήταν ο Σταμάτης Σπανουδάκης, βασικά με το χριστιανικό Maran Atha [Seagull, 1977], για ν’ ακολουθήσουν ο Κώστας Γανωσέλλης με τo άλμπουμ Synthesis [NAKAS, 1980] –περασμένο όλο μέσα από τα σύνθια της Yamaha– και λίγο αργότερα με το Χρονοναύτης [MINOS, 1983], o Γιώργος Θεοδωράκης με το Νικοτίνη 5, 6 & 9 [Toxotis, 1981], o Δημήτρης Παπαδημητρίου με τα Τοπία [Antiope, 1982], στο οποίο συμμετείχαν κι άλλοι μουσικοί σε διάφορα όργανα (Γιώργος Τρανταλίδης, Δημήτρης Πουλικάκος, Τόνυ Κονταξάκης κ.ά.), ο Βασίλης Φωτού με το Minotaurus [RTSCS, 1983], ο Μάκης Πρέκας με το εξαιρετικό Recording Is An Art [Enigma, 1985] και ακόμη ο Θανάσης Ζλατάνος με το αξιοπρόσεκτο Nekropolis [Lollipop, 1982] το οποίο κυκλοφόρησε στη Νορβηγία, το ενδιαφέρον ελληνικό ARTificial [Lollipop, 1987] ή ακόμη και το Datura [Graffiti/FM], που βγήκε πιο μετά. Απ’ όλους αυτούς τους συνθέτες εκείνος που είχε μέσα στα χρόνια την πιο στενή επαφή με την ηλεκτρονική μουσική φαίνεται πως ήταν ο Γιώργος Θεοδωράκης, όπως μαρτυρά το 2LP The Rules Οf Τhe Game, Original Studio Recordings (1978-1996), που κυκλοφόρησε από την Into Τhe Light το 2014.
Μια άλλη κατηγορία συνθετών, που θα μπορούσε να ενδιαφέρει, είναι εκείνοι που έδρασαν εκτός Ελλάδας (π.χ. στις Η.Π.Α.), έχοντας βεβαίως ελληνική καταγωγή. Ένας είναι ο Iasos με το Inter-Dimensional Music [Unity, 1975], ο οποίος τα τελευταία χρόνια απέκτησε φήμη στον χώρο επειδή θεωρήθηκε ως ένας από τους πρωτεργάτες του new age, και ακόμη ο πολύ γνωστός μας Yanni με τα πάνω από 20 ηλεκτρονικά άλμπουμ του –κάποια εκ των οποίων ήταν και πολύ επιτυχημένα.
Επιστρέφοντας εντός των τειχών θα μπορούσε να αναφερθεί, από την electro/newwave σκηνή, ο Πατρινός Alexandros τόσο με το 45άρι του “No Place To Run/Tired” (1983), όσο και με το LP Data (1985) αμφότερα τυπωμένα για τη δική του 80’s Ways Records. Μπαίνουμε, όμως, σε άλλο κεφάλαιο…
Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην ειδική έκδοση του περιοδικού Sonik, Η Ελληνική Ηλεκτρονική Σκηνή, που κυκλοφόρησε το 2016.
