Και ο Θεός είπε, «γενηθήτω φως»! Η σημειολογία των φωτισμών στο rock 'n' roll

Τη μοναδική φορά που έπαιξαν οι MGMT στην Ελλάδα (Τεχνόπολη, Σεπτέμβριος 2009), την εποχή που –ορθώς– πολύς κόσμος έπινε νερό στο όνομά τους, παρατηρήθηκε το εξής σημειολογικό τεκταινόμενο: πέραν της όποιας ηχητικής απόδοσης και εκτελεστικής δεινότητας της μπάντας, είδαμε ένα πολύ δυναμικό light show. Το οποίο σε καμία περίπτωση δεν είχε να κάνει με τη ρουτινιάρικη μεροκαματιάρικη άποψη του resident φωτιστή μιας παραγωγής εκ μέρους της εταιρείας από όπου νοικιαζόταν ο εξοπλισμός, αλλά με μια σαφώς προσχεδιασμένη παράσταση, παράλληλη με τον ήχο. 

 

Είχα σκύψει τότε στο αυτί του Χάρη Συμβουλίδη και τον είχα ρωτήσει, «τα πρόσεξες τα φώτα»; «ΤΙ έχουν τα φώτα, Χριστέ μου;» είπε εκείνος –σίγουρος ότι θα ακούσει καμιά μακροσκελή ανάλυση και σοφιστεία εκ μέρους μου. Η απάντηση μου ήταν απλή και την ίδια στιγμή περιέκλειε ένα σημαντικό στοιχείο, σχετικό με την ίδια την επί σκηνής φυσιολογία του rock 'n' roll: ήταν ρυθμισμένα για να φωτίζουν σε αμερικάνικο στυλ, «κάτι που ανεβαίνει» στη συνείδηση του κοινού. Δεν ήταν δηλαδή τα κλασικά βεγγέρα στυλ φώτα που αφήνει στην ευγενή διάθεση του διοργανωτή μια μπάντα, ελπίζοντας από μεριάς της ότι υπάρχει μεράκι. Τουτέστιν, έγινε σαφές ότι ο οπλισμός των MGMT ήταν πολύ πιο μεγάλος απ' ότι συνηθιζόταν σε ανάλογες συναυλίες και ο χειρισμός τέτοιος, ώστε να πηγαίνει πέρα από το δεδομένο «τράβα με τη μπότα και πέτα και κανά χαμηλό ανάμεσα στα τραγούδια».

 

Μπορεί να κάνει ορισμένους πειραματιστές να αφρίζουν ή κάποιους πιουρίστες να μειδιούν (αν όχι να ξερνάνε), αλλά ένα καλό light show ανεβάζει την αδρεναλίνη του κοινού. Και μπορεί εσείς να μου φέρετε παράδειγμα το live των Black Sabbath στο Παρίσι το 1970, μια καταπληκτική συναυλία που ζήτημα είναι να είχε πέντε κανόνια (τα παλιά δυνατά φώτα, για να το πούμε χονδρικά). Αλλά θα σας πω κι εγώ να πάτε να βγείτε σε live με τα πετάλια που είχε ο κιθαρίστας του Arthur Brown, μάταια προσπαθώντας να αναπαράγει τον ζόφο που ήθελε επί σκηνής ο αρχηγός της μπάντας. Κάθε εποχή έχει τα gadget της κι αυτός που τα χρησιμοποιεί δεν είναι ποζεράς, μα –αν το κάνει σωστά– γνώστης των χνώτων των καιρών του. Αλλιώς οι Sabbath θα έβγαιναν ακόμα με πέντε κανόνια και οι Judas Priest μέσα από λέιζερ. Οι φωτισμοί είναι επομένως ακόμα ένα σημείο αξιολόγησης του σόου μίας μπάντας και δείχνουν και το update της, αλλά και τον πραγματικό της χαρακτήρα.

 

 

Η μετά τον Πόλεμο κατάσταση των συναυλιών ήταν ολίγον τι συγκεχυμένη, όταν μιλάγαμε για συναυλίες. Οι λευκές μπάντες του swing και της χορευτικής τζαζ απλά φώτιζαν εαυτούς με μια απλή σειρά φώτων πάνω από τα κεφάλια τους, μιας και το επίκεντρο δεν ήταν οι ίδιοι, αλλά ο κόσμος που χόρευε στο μεγάλο ξύλινο πλάτωμα κάτωθί τους. Γι' αυτό και όταν άρχισαν να ανεβαίνουν τα καλόπαιδα του rock 'n' roll επί σκηνής η κατάσταση ήταν βασική στα θεμέλιά της: μερικές σειρές δυνατών λευκών φώτων λίγο πάνω από τα κεφάλια των εκτελεστών, με τις σκιές και τα χρώματα να απαγορεύονται. Οι γονείς που συνόδευαν τα παιδιά θα αμολούσαν μήνυση ας πούμε έτσι κι έβλεπαν σκοτεινά σημεία πάνω στη σκηνή όπου έπαιζε ο Jerry Lee Lewis, μιας και θα ήταν σίγουροι ότι είχε κάνει κάποια ανομολόγητη πράξη. Σε περίπτωση τώρα που ο χώρος της συναυλίας ήταν κάποιο θέατρο (πολύ συνηθισμένο εκείνη την εποχή), η σκηνή ήταν και πάλι ολόφωτη και το μόνο εφέ που είχε να κάνει με εμφάνιση/εξαφάνιση αφορούσε στην κλασική κόκκινη κουρτίνα, η οποία ενίοτε έκρυβε το αντικείμενο του πόθου των teenagers μέχρι να ακουστούν οι πρώτες νότες στο πιάνο ή στην κιθάρα.

 

 

 

Στα πρώτα χρόνια των 1960s, όταν πήρε μπροστά η ροκ κουλτούρα και η μηχανή της αμφισβήτησης, τα φώτα παρέμειναν απέριττα. Έχουμε καταγραφές ότι σε μερικά live των Yardbirds έπαιζε και κανάς κόκκινος προβολέας, αλλά και πάλι τα όλο θέαμα παρέμενε στα φωτεινά. Εξάλλου η κονσόλα φώτων δεν υπήρχε, μιας και οτιδήποτε σχετιζόταν με την εφεύρεση του Τόμας Έντισον πολύ απλά είχε on/off. Ακόμα και στα θέατρα εκείνη την εποχή ο φωτιστής βρισκόταν στο πλάι της σκηνής και ουσιαστικά χειριζόταν έναν πίνακα με διακόπτες που μοιάζει πάρα πολύ με αυτόν που έχουμε ακόμη και στις μέρες μας σπίτι και ονομάζουμε «πίνακα ρεύματος».

 

Aλλά ο ψυχεδελισμός απαίτησε την αλλαγή του σκηνικού. Η παρουσίαση των ασυνειδήτων σκέψεων και των ηχολαλιών που επιχειρούσαν οι καλλιτέχνες του κινήματος δεν γινόταν να λάβει χώρα κάτω από φως που δεν θα ήταν ασορτί με την περίσταση. Οι πρώτες χρήσεις του στρόμπο σηματοδοτούνται τότες, όπως και η χρήση προβολών όπισθεν των συγκροτημάτων. Και επειδή δεν υπήρχε η σύγχρονη τεχνολογία, όσα παρουσιάζονταν ήταν πολλές φορές αυτοσχέδιοι πειραματισμοί με χρώματα και ψήγματα σκόνης ή άλλων υλικών σε φίλτρα, τοποθετημένα μπροστά από τους προβολείς. Χρησιμοποιούνταν πάντως και μερικά στανταρισμένα φίλτρα –οι Iron Butterfly είχαν στην κατοχή τους τέτοια– όμως η ανελαστικότητα των προβολών τους τα έκανε μάλλον βαρετά, μιας και η ψυχοσύνθεση των ακροατηρίων από κάτω άλλαζε συνεχώς, αναλόγως σε ποιο σημείο του τριπακίου βρισκόσουν (στο μούδιασμα της κάτω σιαγόνας; στους πόνους στο υπογάστριο;). 

 

Εντούτοις, δεκάδες μπάντες μέχρι και τα τέλη των 1960s έπαιζαν με υποτυπώδη φώτα. Αυτό που άρχισε να χρησιμοποιείται ως νέα τεχνική ήταν το spotlight. Ο τραγουδιστής ή ο κιθαρίστας (αν έκανε σόλο) τραβούσαν δηλαδή πάνω τους τα spot, βυθίζοντας ενίοτε τη σκηνή σε πλήρες σκοτάδι. Κάτι όμως που τότε θεωρούσαν εφέ και όχι τρόπο ανάδειξης του φωταγωγημένου μέλους.

 

 

 

Με τη μεταφορά του ροκ σε μεγάλες αίθουσες ήρθαν φωταψίες και γιορτινές ατμόσφαιρες. Στη δεκαετία του 1960, ακόμα και οι μεγάλες μπάντες σπάνια έπαιζαν σε πολυπληθή ακροατήρια, πάνω από 4.000 άτομα. Μη βάζετε στο μυαλό σας τα Woodstock κλπ., διότι εκεί μιλάμε για φεστιβάλ (αν και οι φωτισμοί του Woodstock, όπως και του Monterey, μπορούν να σας δώσουν μια καλή θωριά του πώς, ακόμα και εκεί, υπήρχε έλλειψη ικανοποιητικού light show). 

 

Όμως στις αρχές των 1970s το ροκ έγινε πια υπόθεση πολλών εκατομμυρίων –και θεατών και δολαρίων. Πήγε λοιπόν στις μεγάλες αίθουσες για να καλυφθεί η ζήτηση. Και επειδή γιγαντοοθόνες δεν υπήρχαν, κρίθηκε αναγκαία η όσο μεγαλύτερη δυνατή κάλυψη της σκηνής από φώτα, ώστε να βλέπει και ο τελευταίος θεατής στις πίσω σειρές. Και πάλι βέβαια δεν υπάρχει κάποια μεγάλη τελετουργία. Ρίξτε μια ματιά στα live των Led Zeppelin για να καταλάβετε ότι απλώς αναβόσβηναν μερικά κόκκινα και μπλε πάνω σε λευκό κυρίως φωτισμό, για να σπάει η μονοτονία. Το art rock, λόγω των θεμελίων του στην ιντελιγκέντζια του Λονδίνου, έκανε ελαφρώς πιο διασκεδαστικά τα τεκταινόμενα, τονίζοντας τη σκηνή με πιο θεατρικούς τρόπους, μιας και υπήρχαν θεματικοί δίσκοι να υποστηριχτούν. Κλασικό παράδειγμα αποτελούν οι Genesis. 

 

 

 

Το πανκ, μέσα στον μηδενισμό που απαίτησε, χώρεσε και τα φώτα –αν και σε πολλές περιπτώσεις, ακόμα και της πρώιμης περιόδου, οι Clash λ.χ. είχαν έντονους φωτισμούς και με πολλές μάλιστα εναλλαγές στους χρωματισμούς. Εντοπίζεται όμως μια ουσιαστική διαφορά: δεν υπάρχουν spotlights, γιατί κάτι τέτοιο αντίκειται στη λογική και ιδεολογία του πανκ. Βλέπουμε έτσι δυνατά και εναλλασσόμενα φώτα, τα οποία κάνουν ακόμα πιο επείγον το μήνυμα. Μικρή υποσημείωση, ότι τα φώτα δεν κάνουν ταχύτατες αλλαγές, μα ακολουθούν  τη μπότα των ντραμς. Αλλιώς θα παρέπεμπαν στην (επάρατη, τότε) ντίσκο. 

 

Οι αλλαγές είναι «παχιές», όπως λέγονται στη γλώσσα των φωτιστών, οι οποίοι και διαθέτουν πια κονσόλες στα χέρια τους, έστω και υποτυπώδεις. Η έλευση βέβαια του new wave και του dark στοιχείου λίγο αργότερα θα αλλάξει την οπτική. Τα αμόλα καλούμπα μηχανήματα ξηρού πάγου υποστηρίζονται από φωτισμούς για να κάνουν ακόμα πιο μυστηριώδη την αύρα του αοιδού που θέλει να μεταδώσει το ανέλπιστο της ζωής, όπως αυτό διαμορφωνόταν μέσα από τα τραγούδια του είδους. Η Siouxsie Sioux θεωρείται από τις πρώτες που έβαλαν διαφορετικές δέσμες φωτός να αναγγέλλουν την άφιξή της στη σκηνή (αντί για τα λευκά που συνηθίζονταν τότε), ενώ ο Robert Smith απαιτούσε να φωτίζεται η μπάντα από τους ώμους και κάτω για να προσδώσει κι εκείνος με τη σειρά του μυστήριο. 

 

 

Οι φωτισμοί τώρα της δεκαετίας του 1980 –όπως και καθετί άλλο, τότε– χαρακτηρίζονται με μια λέξη: Υπερβολή! Τα λέιζερ θα φωτίσουν από Judas Priest μέχρι Paula Abdul, ενώ αν ρίξετε μια ματιά σε live αποτυπώσεις συγκροτημάτων θα διαπιστώσετε ότι υπάρχει πλέον κανονικότατος οπλισμός. Έχει ενδιαφέρον ωστόσο ότι παρατηρούνται διάφορες σχολές. Για μεγάλο διάστημα, ας πούμε, ήταν της μοδός κάτι οκτάγωνα, τα οποία μετέφεραν πάνω από το κεφάλι των μουσικών όλον τον φωτισμό. Με τέτοια έπαιξαν και οι AC/DC αλλά και οι Def Leppard, ενώ οι μουσικοί της ποπ επέμειναν σε φωτισμούς που απλά ανοιγόκλειναν τους ρελέδες· σαν να επρόκειτο να απογειωθεί η Μαίρη Πόπινς στην κλασική της διαδρομή με την ομπρέλα (κοινώς, χαζοχαρουμενίαση).

 

 

 

Η έκρηξη της acid house έφερε την άνοιξη μετά το ροκοκό της δεκαετίας του 1980. Τα στρόμπο επανήλθαν για να στραβώσουν τις ναρκοθετημένα διασταλμένες κόρες οφθαλμού, όχι μόνο στα clubs, αλλά και σε συναυλίες. Το grunge και τα παρελκόμενά του έπαιξαν με λιτούς φωτισμούς ακόμα και στην περίπτωση που η μπάντα έφτανε σε ψηλό στάτους (βλέπε Nirvana ή Soundgarden). Και μπορεί να ακουστεί ακραίο, αλλά η έκρηξη της dance κουλτούρας επηρέασε πιο πολύ το γενικότερο φάσμα του ροκ, απ' όσο θα ήθελε να παραδεχτεί το καθαρόαιμο ροκ ακροατήριο. Σε παρά πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, οι φωτισμοί δεν ήταν τίποτα περισσότερο από οθόνες πίσω από τις μπάντες –δοκίμιο έκφρασης των συγκροτημάτων της dance κουλτούρας, αφού δεν υπήρχαν και πολλά να δείξεις από πλευράς κίνησης.

 

Τα ρομποτικά έπαιξαν στη δεκαετία του 1990 και αργότερα στα '00s μεγάλο ρόλο στην αλλαγή φρουράς. Ο φωτισμός δεν ερχόταν πια μόνο από πάνω και απέναντι, αλλά και από τα πλάγια και μάλιστα από βάσεις κινούμενης δέσμης, εξέλιξη που χρησιμοποιήθηκε ακόμα και από το χέβι μέταλ.

 

 

Όπως σημειώσαμε και στην αρχή, με ένα live show στο οποίο υπάρχει μεγάλη φροντίδα για τα φώτα, μια μπάντα ή ένας καλλιτέχνης στοχεύει ψηλά. Και αυτό γίνεται φανερό ακόμα και σε επίπεδο logistics. Θα χρησιμοποιήσω ένα προσωπικό παράδειγμα εδώ, για να καταλάβετε μεγέθη. Όταν ήμουν tour manager στην περιοδεία των Raveonettes στην Ευρώπη, που εμφανίζονταν ως support act των Depeche Mode (καλοκαίρι του 2006), το μπάτζετ δεν σήκωνε τεχνικό για φώτα. Υπήρχε θέση για τεχνικό επί σκηνής (γενικών καθηκόντων), θέση για ηχολήπτη, αλλά όχι για φωτιστή. Δίνονταν λοιπόν κάποιες κλασικές οδηγίες (αν και ενίοτε έχω δει άνθρωπο να κάνει παράλληλα και κονσόλα φώτων με εκείνη του ήχου) και, από εκεί και πέρα, ο Θεός βοηθός.

 

Τα πράγματα βέβαια στις μέρες μας έχουν απλοποιηθεί χάρη στα κλειδωμένα προγράμματα φώτων, κάνοντας έτσι τη ζωή όλων πιο εύκολη. Αλλά, και πάλι, ακόμα και η ύπαρξη ενός τέτοιου software δείχνει την τάση ενός καλλιτέχνη για άνοδο. Τρανό παράδειγμα τέτοιας λογικής ήταν οι Ocean πέρυσι στο Gagarin, οι οποίοι λειτουργούσαν video και light show κάτω από αυστηρή σκηνοθετική μπαγκέτα.

 

Κάντε τη χάρη στον εαυτό σας και, την επόμενη φορά που θα πάτε σε έναν χώρο όπου ο εξοπλισμός στα φώτα είναι από υποτυπώδης μέχρι σημαντικότατος, φανταστείτε πώς θα έδειχνε το α ή το β σημείο της συναυλίας με τα φώτα σε διαφορετική ρότα. Εδώ η συναυλία των Deep Purple στο Terra Vibe σώθηκε κατά μεγάλο μέρος από την απλή μα αισθητικώς ωραία λογική των φωτισμών, οπότε…