Σαν παιδί, θυμάμαι τον υποχρεωτικό εκκλησιασμό ως ένα από τα πιο βαρετά πράγματα τα οποία μπορούσαν να σου τύχουν τις πρώτες πρωινές ώρες. Σε σημείο που προτιμούσα να με σηκώσει ο κος. Ρεντούμης στον πίνακα να λύσω άσκηση γεωμετρίας –μη με παρεξηγείτε, εξαίρετος ο κύριος, από τους λίγους καλούς καθηγητές τους οποίους θυμάμαι, εγώ ήμουν σκράπας στη γεωμετρία. Να όμως που μια φορά έγινε το μπραφ, όπως λέει κι ένας φίλος: εκεί που βαριόμουνα και σκεφτόμουνα τα άπειρα άσχετα, σας άλλος Λάμπης Λιβιεράτος, ένας παππούλης από το πιστό ποίμνιο μου χάρισε ένα μικρό βιβλιαράκι, με τα λόγια από όσα ακατάληπτα άκουγα να ψέλνουν. Δεν τα έπιανα όλα, και πάλι. Αλλά άρχισα να προσέχω περισσότερο. Και κάτι κίνησε το ενδιαφέρον μου.
Αυτό το «κάτι» παρέμεινε σαν επίμονο ζιζάνιο και αργότερα. Κι όχι γιατί το συνέδεσα κάπως με τον Χριστιανισμό, κάθε άλλο. Αν και έχω τις μεταφυσικές ανησυχίες μου, διατηρώ και κάμποσες ενστάσεις και μάλλον επειδή προσλαμβάνω την όλη ιστορία ως κομμάτι της παράδοσης και των ριζών τούτου του τόπου τείνω να δείχνω κάποιο σέβας, παρά γιατί καλύπτομαι στις παραπάνω ανησυχίες. Είχε λοιπόν να κάνει αποκλειστικά με τη μουσική. Η βυζαντινή η λεγόμενη μουσική δεν ήταν ούτε απολίθωμα, ούτε έκφανση κάποιας διαχρονικά αρτηριοσκληρωτικής νοοτροπίας. Περιλαμβάνει θαυμάσια πράγματα, αληθινούς θησαυρούς, απροσπέλαστους ωστόσο για ένα κοινό που δεν είναι πια μαθημένο σε χορωδιακά φωνητικά, ούτε πρόθυμο να δει το μεσοδιάστημα μεταξύ πίστης και παράδοσης. Δεν τους ψέγω, μιλάμε για εξαιρετικά δύσκολα πράγματα.
Να ξεκαθαρίσω ότι δεν γράφω το παρόν άρθρο από τη σκοπιά κάποιου «ειδήμονα». Υπάρχουν εκεί έξω άνθρωποι πολύ πιο καταρτισμένοι, ίσως του χρόνου να πείσουμε π.χ. τον Κωστή Δρυγιανάκη να μας χαρτογραφήσει την εκκλησιαστική μουσική σε μια σύνοψη για πρωτάρηδες. Παραμένω ένας ψαχουλευτής της βυζαντινής υμνωδίας και μόνο υπό αυτή την ιδιότητα έρχομαι να προτείνω εδώ δέκα άλμπουμ (σε αλφαβητική διάταξη) στα οποία βρήκα συγκινήσεις πέρα από τα προσδοκώμενα –με την ευκαιρία της έναρξης της φετινής Μεγάλης Εβδομάδας...
ΔΙΑΦΟΡΟΙ: Και Ανυμνήσωμεν – Εκκλησιαστικοί Ύμνοι Ηχογραφημένοι Το 1930 Από Τη Μέλπω Μερλιέ [Εδώ & Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2000]
Θα είχαν ίσως μείνει για πάντα στο αρχείο αυτές οι ηχογραφήσεις της ακούραστης Μέλπως Μερλιέ δίχως τον Μάρκο Φ. Δραγούμη, τον Κωστή Δρυγιανάκη και τον Θανάση Μωραΐτη, οι οποίοι οργάνωσαν και επιμελήθηκαν την εν λόγω έκδοση. Ψάλλουν ο μητροπολίτης Σάμου Ειρηναίος Παπαμιχαήλ, ένας νεαρός Σίμων Καρράς, ο Δημήτρης Παπαποστόλης και ο Δημήτρης Καρώνης. Απόηχοι μιας άλλης εποχής, μα εξαιρετικά ζωντανοί.
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ: Θεία Λειτουργία Ιωάννου Του Χρυσοστόμου [Minos-EMI, 1984]
Κατά καιρούς, «κοσμικοί» εκτελεστές αναλαμβάνουν να ψάλλουν στις εκκλησίες τους γνωστούς ύμνους ώστε να προσελκύσουν περισσότερο κόσμο. Είναι ένα φαινόμενο που ακόμα παρατηρείται και κάποτε εκπροσωπήθηκε σθεναρά και στη δισκογραφία. Τα αποτελέσματα παραμένουν αμφιλεγόμενα, αλλά κάποια αξίζουν προσοχής. Δεν έχω αποφασίσει ακόμα αν ο Μίκης Θεοδωράκης πέτυχε στη σύνθεση μιας ολοκληρωμένης θείας λειτουργίας ή αν ήταν σωστή η επιλογή του Κώστα Καζάκου ως αναγνώστη, πάντως ο Μανώλης Μητσιάς βρέθηκε νομίζω σε καταπληκτική μέρα αποδίδοντας τα κείμενα του διάκονου και του ιερέα.
ΚΑΛΟΦΩΝΑΡΗΔΕΣ: Η Ακολουθία Του Νυμφίου – Όρθρος Μεγάλης Τετάρτης (Το Τροπάριο Της Κασσιανής) [Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου, 2002]
Έχοντας ακούσει το "Τροπάριο Της Κασσιανής" να δεινοπαθεί σε διάφορες πασχαλινές εκτελέσεις, η Δόμνα Σαμίου πρότεινε στον Γιώργο Ρεμούνδο να το ηχογραφήσει με τους Καλοφωνάρηδές του, μαζί με τους υπόλοιπους ύμνους από τον όρθρο της Μεγάλης Τετάρτης. Είχε τους λόγους της και το αποτέλεσμα τη δικαίωσε, στα δικά μου τουλάχιστον αυτιά.
ΣΙΜΩΝ ΚΑΡΑΣ: Βυζαντινοί Ύμνοι Των Χριστουγέννων [Σύλλογος Προς Διάδοσιν Της Εθνικής Μουσικής, 1972]
Στην παράδοση της δικής μας εκκλησίας τα Χριστούγεννα περνούν σχεδόν απαρατήρητα, σε αντίθεση με τη θέση την οποία κατέχουν για τους Δυτικούς. Υμνογραφικά ωστόσο έχουν παρουσία και ο Σίμων Καράς συγκεντρώνει εδώ μια πολύ ενδιαφέρουσα σειρά, με προσωπικό αγαπημένο το "Αι Αγγελικαί Προπορεύεσθε Δυνάμεις".
ΣΙΜΩΝ ΚΑΡΑΣ: Η Ακολουθία Του Ακαθίστου Ύμνου [Σύλλογος Προς Διάδοσιν Της Εθνικής Μουσικής, 1974]
Φυσικά και δεν γράφτηκε εν μία νυκτί, όπως θέλει η σχετική παράδοση, ο περίφημος Ακάθιστος Ύμνος (γνωστός στους περισσότερους από μας ως "Τη Υπερμάχω Στρατηγό Τα Νικητήρια"). Έμεινε πάντως με αυτό το όνομα καθώς τον τραγούδησαν όλοι όρθιοι στην Κωνσταντινούπολη του 626, σε μία από τις πιο δύσκολες νύχτες στην ιστορία της βυζαντινής πρωτεύουσας. Η καλλιτεχνική του βέβαια αξία υπερβαίνει την ιστορική και σε αυτή την ηχογράφηση ένας μεγάλος δάσκαλος του αποδίδει τα πρέποντα.
ΙΑΚΩΒΟΣ ΝΑΥΠΛΙΩΤΗΣ: Υπό Του Πρωτοψάλτου Της Μεγάλης Του Χριστού Εκκλησίας Ιάκωβου Ναυπλιώτου, 1910-1939 [Kalan, 2008]
Απίστευτο box set με 5 CD, το οποίο έβγαλε τούρκικη εταιρεία, συγκεντρώνοντας περίπου 200 ύμνους με τη φωνή του Ιάκωβου Ναυπλιώτη, τους περισσότερους από σκονισμένα singles 78 στροφών (γραμμοφώνου), εκ νέου επεξεργασμένα ηχητικά με βάση την τεχνολογία των δικών μας ημερών. Μαζί φιλοξενείται και πολυσέλιδη, τρίγλωσση μελέτη (ελληνικά, τουρκικά, αγγλικά) του Αντώνιου Αλυγιζάκη, πολύ βοηθητική στο να πιάσει κανείς το κλίμα που επικρατούσε πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Κατά τα άλλα, η φωνή και μόνο αυτού του σπουδαίου Νάξιου ψάλτη «μιλάει» και μόνη της για το γιατί έμεινε στην ιστορία ως θρύλος του πατριαρχικού στιλ.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΣΤΑΘΗΣ & ΟΙ ΜΑΪΣΤΟΡΕΣ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ: Ιωάννης Παπαδόπουλος Ο Κουκουζέλης (Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, 1987)
Τρεις δίσκους βινυλίου αφιέρωσε ο Γρηγόριος Στάθης στον Ιωάννη τον Κουκουζέλη και είχε καλούς λόγους για να πράξει έτσι, ακόμα κι αν υπήρξε κάποιος πλατειασμός. Γιατί ο μοναχός αυτός και μετέπειτα άγιος (τον εντοπίζουμε γύρω στο 1270-1340) υπήρξε ο επιφανέστερος –μετά τον Ιωάννη Δαμασκηνό– μελοποιός της Ορθόδοξης εκκλησίας, λαμβάνοντας το προσωνύμιο «Μαΐστωρ της μουσικής».
ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΣΤΑΝΙΤΣΑΣ: Αρχείο Ζωντανών Ηχογραφήσεων 1 – Κωνσταντινούπολη, Γαλλική Αίθουσα (1958, 1963) & Χάλκη, Θεολογική Σχολή (1963) [Κέντρο Παραδοσιακών Μουσικών Εκδόσεων, 2004]
Ίσως ο αγαπημένος μου ψάλτης, ο Θρασύβουλος Στανίτσας σταδιοδρόμησε στην Κωνσταντινούπολη, όπου διαδέχθηκε τον Κωνσταντίνο Πρίγγο ως Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας το 1960, έχοντας υπηρετήσει δίπλα του ως Άρχων Λαμπαδάριος για μια εικοσαετία. Αυτές οι ηχογραφήσεις τον βρίσκουν στην ωριμότητά του, λίγο πριν απολυθεί (1964), στο πλαίσιο των χιλιάδων απελάσεων Ελλήνων της Πόλης που δρομολόγησε τότε η τουρκική κυβέρνηση. Οι παλιότεροι ευτύχησαν να τον πετύχουν ως ψάλτη στον Άγιο Δημήτριο των Αμπελοκήπων (1966-1981).
ΧΟΡΩΔΙΑ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ: Μέγα Σάββατον – Εκ Της Ακολουθίας Του Επιταφίου [Μονή Βατοπαιδίου & Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000]
Η Μονή Βατοπαιδίου έγινε δυστυχώς συνώνυμη με ένα από τα αισχρότερα σκάνδαλα του άθλιου πολιτικού βίου μας κατά τα τελευταία χρόνια. Πριν ωστόσο από αυτό, ήταν θεματοφύλακας της πλούσιας ψαλτικής παράδοσης του Αγίου Όρους, έδρα Μουσικοδιδασκαλείου μα και πλούσιας βιβλιοθήκης ηχογραφήσεων. Υπό την εποπτεία του Νίκου Διονυσόπουλου, ο χορός της Μονής ψάλλει εδώ ολόκληρη την ακολουθία του Επιταφίου, η οποία δικαίως κατέχει επιφανή θέση στην εκκλησιαστική μας μουσική.
ΧΟΡΩΔΙΑ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ: Άγιον Πάσχα – Εκ Της Ακολουθίας Της Αναστάσεως [Μονή Βατοπαιδίου & Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000]
Η χαρμόσυνη ακολουθία της Αναστάσεως, με την εξαιρετικότερη απόδοση του "Χριστός Ανέστη" που έχω προσωπικά ακούσει. Είναι η φυσική «συνέχεια» του αμέσως προηγούμενου δίσκου, ξανά υπό την εποπτεία του Νίκου Διονυσόπουλου.
