Ο Αφροαμερικανός Colson Whitehead συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους συγγραφείς στη συγχρονία των ΗΠΑ. Το μυθιστόρημά του Υπόγειος Σιδηρόδρομος (εκδ. Ψυχογιός, 2018), που αναφέρεται στα παράνομα δίκτυα που φυγάδευαν σκλάβους από τον Νότο στον Βορρά στα χρόνια της δουλείας, τιμήθηκε με το βραβείο Πούλιτζερ το 2017. Ήταν επίσης υποψήφιος για το National Book Award των ΗΠΑ για το μυθιστόρημά του Τα αγόρια του Νίκελ (εκδ. Ίκαρος, 2020), με θέμα τις συνθήκες διαβίωσης στο ομώνυμο αναμορφωτήριο-κολαστήριο της Φλόριντα, βασισμένο σε πραγματική ιστορία. Το ζήτημα των δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών και οι διαφυλετικές σχέσεις επανέρχονται με δραματική ένταση στα έργα του.
Το τελευταίο μυθιστόρημα του Colson Whitehead, Harlem Shuffle που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε ελληνική μετάφραση της Μυρσίνης Γκανά από τις εκδόσεις Ίκαρος, εκτυλίσσεται στο Χάρλεμ της δεκαετίας του 1960 και είναι τύποις αστυνομικό -πιο σωστά, είναι κοινωνικό-αστυνομικό. Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε τρεις διακριτές αφηγήσεις, ενώ εμβόλιμες σύντομες σφήνες λειτουργούν επεξηγηματικά αναφορικά με το ιστορικό background του Χάρλεμ.
Κεντρικός χαρακτήρας είναι ο Ρέι Κάρνεϊ, ένας έντιμος οικογενειάρχης μαγαζάτορας, ο οποίος όμως αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα. Προκειμένου να τα αντιμετωπίσει, πείθεται από τον ξάδελφό του να πάρει μέρος στη ληστεία ενός ξενοδοχείου. Σύντομα αρχίζει να συναναστρέφεται με τον υπόκοσμο του Χάρλεμ - διεφθαρμένους αστυνομικούς, βίαιους γκάνγκστερ, πορνογράφους της πεντάρας και άλλα αποβράσματα. Όμως, όσο περισσότερο εισχωρεί στο ενδότερα της παρανομίας, τόσο αντιλαμβάνεται ότι είναι άλλοι αυτοί που κινούν τα νήματα, οι οποίοι βρίσκονται πάντα στο απυρόβλητο. Ο Whitehead δεν είναι μανιχαϊστής. Δεν υπονοεί ότι ψηλά στην ιεραρχία του εγκλήματος βρίσκονται μόνο οι λευκοί. Κριτικάρει ομοίως τους ομοεθνείς του στο Χάρλεμ επειδή ακριβώς μιμούνται τις συμπεριφορές των λευκών για τον εύκολο πλουτισμό.
Η κριτική του εδώ προσιδιάζει στην κριτική του σπουδαίου θεωρητικού του αντι-ρατσισμού και της αντι-αποικιοκρατίας Franz Fanon, ο οποίος σημειώνει: «Αν (ο μαύρος άνθρωπος) έχει καταληφθεί σε τέτοιο βαθμό από την επιθυμία να γίνει λευκός, είναι επειδή ζει σε μια κοινωνία που κάνει δυνατό το σύμπλεγμα κατωτερότητάς του... όσο η κοινωνία τού δημιουργεί δυσκολίες, τόσο εκείνος βρίσκεται σε νευρωτική κατάσταση».
Παράλληλα, ο συγγραφέας δεν σταματά να κριτικάρει το επίσημο κράτος των ΗΠΑ για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται το Χάρλεμ. Οι κάτοικοι αρνούνται να επιστρέψουν «στα αποπνικτικά δωμάτια, στους χαλασμένους νεροχύτες και στις γεμάτες μυγοπαγίδες, τις συσσωρευμένες υπενθυμίσεις της θέσης σου στην τάξη του κόσμου. Αθέατοι στις ταράτσες, οι κάτοικοι των παραλιών από πίσσα κοιτούσαν τα φώτα από τις γέφυρες και τα νυχτερινά αεροπλάνα». Δεκαετίες εγκατάλειψης, ανεργίας, έλλειψης υποδομών σχολείων και περίθαλψης, δεκαετίες με την απειλή στυγνής αστυνομικής βίας, έστρεψαν μερίδα των των Αφροαμερικανών στο έγκλημα. Ο συγγραφέας εστιάζει στον κεντρικό του χαρακτήρα, ο οποίος διαπνέεται από ατομικισμό. Είναι κι αυτός κληρονομημένος, από μια κοινωνία που αδιαφορεί για το συλλογικό καλό. Ο ήρωας ταλαντεύεται μεταξύ ηθικών διλημάτων, προκειμένου να διαφυλάξει την αξιοπρέπειά του ή όχι.
Μπορεί όλα αυτά να ακούγονται βαριά, όμως ο Whitehead γράφει με χιούμορ, ακόμη και μπροστά στις πιο δυσοίωνες καταστάσεις. Πιστεύω ότι με αυτόν τον τρόπο αποτίνει φόρο τιμής σε έναν άλλον μεγάλο Αφροαμερικανό συγγραφέα του νουάρ, τον Chester Himes. Γεννημένος το 1909, ο Himes περιέγραψε με ανάλογο τρόπο (και με μαύρο χιούμορ) την κοινωνική πραγματικότητα και τον υπόκοσμο του Χάρλεμ, σε έργα του όπως το Χαμός στο Χάρλεμ και το Μπαμπάκι στο Χάρλεμ. Ο Whitehead του ρίχνει λοξή ματιά στο παρόν μυθιστόρημα, τονίζοντας ακόμα περισσότερο το ζήτημα του ατομικισμού και του εύκολου πλουτισμού. Συγχρόνως, όμως, το βιβλίο εμπεριέχει και ένα καλά κρυμμένο σχόλιο εκ μέρους του συγγραφέα. Το πολύβουο, άνομο Χάρλεμ του 1960 είχε χαρακτήρα. Το δήθεν τακτοποιημένο Χάρλεμ του 2020 έχει real estate.
Colson Whitehead, Μπέρδεμα στο Χάρλεμ
Εκδόσεις Ίκαρος
Μετάφραση: Μυρσίνη Γκανά
Σελίδες 456
