«Θεωρώ τον Ennio Morricone, όσον αφορά την εφαρμοσμένη μουσική, τον σπουδαιότερο μουσικό που έχει βγάλει η Ιταλία από την εφεύρεση του ομιλούντος κινηματογράφου κι έπειτα, και ίσως έναν από τους καλύτερους στην Ευρώπη, μαζί με τον Σοστακόβιτς και τον Προκόφιεφ.» - Λούις Μπαλάκοφ

Τα λόγια του συνθέτη και ενορχηστρωτή Λούις Μπαλάκοφ υπογραμμίζουν την ανυπολόγιστη προσφορά του Ennio Morricone (Ρώμη 10/11/1928 – 06/07/1920) στη μουσική του 20ού αιώνα και πλέον. Ο Morricone δεν ήταν απλώς ένας μεγάλος μουσικοσυνθέτης, εντός και εκτός κινηματογράφου, ήταν ένας αναγεννησιακός άνθρωπος, με πολλαπλές ενασχολήσεις. Θαυμάσιος σκακιστής (θαυμαστής του Μιχαήλ Ταλ και του Μπόμπι Φίσερ), λάτρης της ζωγραφικής (με αδυναμία στο κιαροσκούρο του Καραβάτζο) και της γλυπτικής (με ιδιαίτερη προτίμηση στον Ροντέν).

Το βιβλίο “Ennio Morricone. Αναζητώντας εκείνον τον ήχο/Η μουσική μου, η ζωή μου” του δημοσιογράφου και μουσικοκριτικού Alessandro se Rosa, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μετρονόμος (μτφ. Άννα Νούση), δεν είναι μια τυπική βιογραφία. Δεν ασχολείται τόσο με τον βίο του maestro, όσο με το έργο του, μολονότι αυτά τα δύο μοιραία συμπλέουν. Πρόκειται για μια συνέντευξη-ποταμό, που του παραχώρησε ο Morricone στις 8 Μαΐου του 2015 στο σπίτι του στη Ρώμη, η οποία ξεπέρασε τις 4 ώρες σε διάρκεια και υπερβαίνει τις 300 σελίδες τυπωμένου χαρτιού. Η συνέντευξη ξεκίνησε με μια παρτίδα σκάκι ανάμεσα στους δύο, ο Morricone άνοιξε με Ε4, και με κάτοπτρο τα 64 τετράγωνα, μίλησε, χειμαρρώδης, για τους σημαντικότερους σταθμούς της καριέρας του, αλλά και για την ουσία της μουσικής δημιουργίας. Σταχυολογώ:

Σκάκι και μουσική

"(Αυτό που με συναρπάζει) μερικές φορές είναι αυτό ακριβώς το απρόβλεπτο. Μια κίνηση που γίνεται εκτός ρουτίνας πράγματι είναι πιο δύσκολο να προβλεφθεί. Ο Μιχαήλ Νεχέμιεβιτς Ταλ, ένας από τους πιο σπουδαίους σκακιστές της ιστορίας, κέρδισε πολλές παρτίδες χάρη σε κινήσεις που έφερναν σε δύσκολη θέση τον αντίπαλο και δεν του έδιναν χρόνο να σκεφτεί. Ο Μπόμπι Φίσερ, ένα πραγματικό φαινόμενο, ίσως ο αγαπημένος μου, εφηύρε απροσδόκητες κι εκπληκτικές κινήσεις. Εκείνοι ρίσκαραν παίζοντας πολύ ενστικτωδώς. Εγώ, αντίθετα, αναζητώ τη λογική του υπολογισμού."

Τεχνική και πειραματισμός

"Αν κάποιος γράφει μόνο όπως έχει συνηθίσει δεν επεκτείνεται πια προς την αναζήτηση και ίσως προς την ανακάλυψη του νέου. Αντιθέτως, επαναλαμβάνεται, κινείται πολύ εκ του ασφαλούς. Αν αφεθούμε να μας πάρει απ΄ το χέρι μόνο η τεχνική, η συνήθεια, ο διεκπεραιωτικός χαρακτήρας της ρουτίνας, αυτή η ικανότητα που έχουμε μάθει και πλέον χρησιμοποιούμε με παθητικό τρόπο, απλώς θα επαναλαμβανόμαστε και τέλος. Εν τέλει, θα έλεγα ότι το να χτίσεις μια καλή τεχνική είναι ιερό, αλλά αφήνοντας άλλο τόσο χώρο για τον πειραματισμό."

Το ντεμπούτο στον κινηματογράφο

Η πρώτη ταινία της οποίας υπέγραψα εξ’ ολοκλήρου τη μουσική ήταν η Il federale (Ο φασίστας) του Λουτσιάνο Σάλτσε, του ’61, με τον Ούγκο Τονιάτσι και τη Στεφανία Σαντρέλι νεότατη, μόλις δεκαπέντε ετών. Στον κινηματογράφο η είσοδός μου ήταν σταδιακή, μετά από χρόνια μοιρασμένα ανάμεσα στο ραδιόφωνο, την τηλεόραση και τη δισκογραφία, δουλεύοντας ως βοηθός πολλών γνωστών συνθετών εκείνη την περίοδο.

Ο Sergio Leone και η “Τριλογία του δολαρίου”

"Στα τέλη του ’63, μια μέρα χτύπησε το τηλέφωνο του σπιτιού μου «Καλημέρα, με λένε Σέρτζιο Λεόνε...» [...] Το όνομα Λεόνε δεν μου ήταν άγνωστο (σημ: οι δυο τους ήταν συμμαθητές στο δημοτικό) [....] Ο τύπος μου είπε ότι ήταν σκηνοθέτης και θα με επισκεπτόταν σε λίγο. Ήρθε να μου μιλησει για το Per un pugno di dollari (Για Μια Χούφτα Δολάρια), που τότε όμως είχε ακόμα τον προσωρινό τίτλο Ο υπέροχος ξένος. Εγώ από γουέστερν ήξερα ελάχιστα [...] Περάσαμε όλο το απόγευμα και το βράδυ μαζί. Βγήκαμε για φαγητό στο Τραστέβερε...Πήγαμε σε έναν μικρό κινηματογράφο στο Μοντεβέρτε Βέκιο, όπου παιζόταν το Γιοζίμπο (Yojimbo) του Κουροσάβα [...] Ο Λεόνε πήρε τον βασικό κορμό του Κουροσάβα, πρόσθεσε ειρωνεία, τον έκανε πιο αιχμηρό, πιο τολμηρό, και ενέταξε αυτά τα στοιχεία στο γουέστερν. Το πνεύμα των πιστολάδων με μια πινελιά «ροκ αλαζονείας», σήμα κατατεθέν του Λεόνε. Εγώ κατάλαβα ότι αυτό το άγριο και επιθετικό ύφος έπρεπε να το οξύνω και να το εκτοξεύσω με τις μουσικές μου."

Ο ήχος του ρολογιού τσέπης στο Μονομαχία στο Ελ Πάσο

"Ο ήχος από το μουσικό κουτί συνδέεται με την τελετουργία θανάτου του Ίντιο και καταλήγει, καθ' όλη τη διάρκεια της ταινίας, να συνυφαίνεται με τους ήχους που συνοδεύουν άλλους χαρακτήρες, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια δραματουργία μουσικο-συμβολική.

Πολλές φορές με ρώτησαν πώς οι μουσικές που έγραψα για τον Λεόνε είναι οι πιο ωραίες μου. Εγώ δεν συμφωνώ με αυτή την αξιολόγηση, πιστεύω ότι έχω γράψει και καλύτερες. Αλλά ο Σέρτζιο άφηνε στη μουσική περισσότερο χώρο σε σχέση με άλλους σκηνοθέτες, την αξιοποιούσε σαν να ήταν αρχιτεκτονική δομή φορέας κάποιων περασμάτων."

Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι και το Θεώρημα

"‘Οταν τον γνώρισα βρέθηκα μπροστά σε έναν εργατικό, σοβαρό άνθρωπο, ένα άτομο γεμάτο σεβασμό και τίμιο, που ενεργούσε με μεγάλη διακριτικότητα. Με εντυπωσίασε βαθιά, τόσο που από εκείνη την πρώτη συνάντηση διατηρώ ακόμη σήμερα μια πολύτιμη ανάμνηση [...] Για το Θεώρημα ο Παζολίνι μου ζήτησε μια παράφωνη και δωδεκαφωνική μουσική, με τη σημείωση να εισάγω μια μνεία από το Ρέκβιεμ του Μότσαρτ. Σκέφτηκα έτσι να εγγράψω ένα μελωδικό κομμάτι του αριστουργήματος του Μότσαρτ σε ένα πλαίσιο εντελώς δωδεκαφωνικό, αναθέτοντάς το σε ένα κλαρινέτο που εμφανίζεται στο τέλος."

Οι Σάκο και Βαντσέτι και η συνεργασία του με την Joan Baez

"Συναντηθήκαμε στο στούντιο στη Ρώμη τον Δεκαπενταύγουστο (του 1971) και δυστυχώς δεν είχα ορχήστρα στη διάθεσή μου. Αναγκάστηκα να δημιουργήσω με βάση ένα ρυθμικό τμήμα: ένα πιάνο, μία κιθάρα και ντραμς. Επιπλέον, εκείνη έπρεπε να αναχωρήσει επειγόντως για τις Ηνωμένες Πολιτείες και γι’ αυτό δουλέψαμε βιαστικά. Ήταν μια ηχογράφηση «στα γρήγορα». Πιστεύω ότι μπορεί να παρατηρήσει κανείς κάποιες ανακρίβειες, αν ακούσει καλά. Εκείνη τραγούδησε υπέροχα, αλλά αναγκάστηκα να ακολουθήσω τη μίξη με προσοχή για να δημιουργήσω τη σωστή ομοιομορφία [...] Στις συναυλίες μου μερικές φορές εκτελώ το La balata di Sacco e Vanzetti, την οποία ερμηνεύει η Ντούλτσε Πόντες."

Ο Μπερνάρντο Μπερτολούτσι και το πνεύμα του ‘68

"Δεν ξέρω αν ήταν από δική τους ευπρέπεια ή για άλλους λόγους, αλλά ούτε ο Παζολίνι ούτε ο Μπερτολούτσι, που ήταν και οι δύο πολιτικοποιημένοι εκείνα τα ταραγμένα χρόνια, με υπέβαλαν ανοιχτά σε τέτοιες δοκιμασίες. Προφανώς, υπήρχαν διαφορές μεταξύ του κινηματογράφου που έκαναν αυτοί και του εμπορικού κινηματογράφου και μου έβγαινε φυσικό, μαζί τους, να ακολουθήσω μουσικές κατευθύνσεις λίγο-πολύ ακραίες. Μα εγώ επεδίωξα πάντα τον διάλογο με τον σκηνοθέτη, πέρα από τα αισθητικο-κοινωνικά ζητήματα."

Κάποτε στη Δύση

"Σε ένα άστατο και ταραχώδες ’68, ο Λεόνε ξεκινάει το C’ era una volta il West (Κάποτε στη Δύση) σε έναν φανταστικό σταθμό στο Φλάγκστοουν, απομακρυσμένο και σκονισμένο. Η ταινία ξεκινάει με μια μακρά και συνεπή σιωπή. Είναι μια σιωπή που αποτελείται από τον άνεμο, μια καγκελόπορτα που ανοίγει, τον ήχο μιας κιμωλίας πάνω σε έναν πίνακα, έναν ηλικιωμένο σταθμάρχη και μια Ινδιάνα που σκουπίζει το πάτωμα, τρεις άντρες που περιμένουν ποιος ξέρει τι, έναν τηλέγραφο, μια μύγα, η άφιξη ενός τρένου...Πρώτος ήχος, πρώτη εικόνα, δεύτερος ήχος, δεύτερη εικόνα, και πάει λέγοντας, μέχρι να γίνει μια πραγματική ηχητική σύνθεση συγκεκριμένης μουσικής, μόνο που εδώ τα μάτια έβλεπαν και μπορούσαν να εξηγήσουν τι άκουγαν τα αυτιά."

Τζουζέπε Τορνατόρε

"Με τον Τορνατόρε αναπτύχθηκε μια μεγάλη φιλία, και όταν δημιουργείται μια τέτοια σχέση νιώθω ότι μου δίνει ερέθισμα και σε εργασιακό επίπεδο. Εκείνος είναι ένας ικανός δημιουργός, που προσέχει τις λεπτομέρειες, με μεγάλη ευελιξία. Και ναι, για να το πω με άλλα λόγια, οι ταινίες του με ενθουσίαζαν πάντα. Επομένως, αν από τη μια πλευρά νιώθω ότι με κεντρίζει η τεχνική, η προσωπικότητα και τα περιεχόμενα του κινηματογράφου του, από την άλλη ισχύει επίσης ότι για να αξιοποιηθούν κάποιες μουσικές παίζει μεγάλο ρόλο ποιους χρόνους και χώρους βρίσκει κανείς πραγματικά για να πραγματωθεί μια μουσική ιδέα ανάμεσα στις εικόνες και τους ήχους της ταινίας, το πώς αποφασίζει κανείς να τις μιξάρει, ποια συναισθήματα να εντείνει στο κοινό, πώς να το κάνει...Και σε αυτό με τον Πεπούτσιο (σημ: έτσι αποκαλεί ο maestro τον Τορνατόρε) υπήρχε μεγάλη σύμπνοια. Μα, είναι σπάνιο να βρεις τέτοιες σχέσεις."

Quentin Tarantino 

"Πάντα τον θεωρούσα μεγάλο σκηνοθέτη. Ο Ταραντίνο καταβροχθίζει τον κινηματογράφο κάθε φορά [...] Είναι παράξενο. Ο Ταραντίνο συχνά οικειοποιήθηκε τη μουσική μου βάζοντάς τη σε ένα πλαίσιο εντελώς διαφορετικό από εκείνο που είχα σκεφτεί εγώ όταν βρέθηκα να τη γράφω. Ο Ταραντίνο μέχρι το The hatefull eight (Οι μισητοί οκτώ) έβαζε πάντα υπαρκτά κομμάτια. Και τότε πώς θα μπορούσα να γράψω κάτι καινούριο που να είναι στο ύψος αυτών που εκείνος γνώριζε τόσο καλά [...]  Ο Ταραντίνο επέμεινε πολύ, ήρθε και στη Ρώμη την ημέρα της απονομής των βραβείων Νταβίντ Ντι Ντονατέλο, το 2015, και μου έφερε το σενάριο γραμμένο στα ιταλικά. Με έκανε να καταλάβω ότι πέρα από το ότι με ακολουθούσε πάντα, και γνώριζε πολλά από όσα έκανα, ήθελε πραγματικά τον τωρινό εμένα."

Terrence Malick

"Ο Μάλικ είναι σπουδαίος ποιητής, άνθρωπος του πολιτισμού, με ενδιαφέροντα που ξεκινούν από τη ζωγραφική μεχρι τη γλυπτική και τη λογοτεχνία. Ο κόσμος που περιγράφεται σ’ εκείνη την ταινία (Μέρες ευτυχίας, Days Of Heaven) είναι έξω από τον χρόνο, ένας τόπος μαγικός όπου η ποίηση και η πραγματικότητα συνυπάρχουν. Πρόκειται για μία από τις ταινίες με την οποία ακόμη και σήμερα νιώθω πιο συνδεδεμένος."

John Cage

"Πήρε χρόνο για να εστιάσω στις προθέσεις του: ο Τζον Κέιτζ ήταν αρκετά επικριτικός σε σχέση με τη μουσική που ερευνούσε εκείνη την εποχή, κι εγώ ήμουν το ίδιο εξαρχής. Όταν έπαιζε ζάρια για να αποφασίσει τη διάρκεια και τους υψηλούς τόνους, την ποιότητα του θορύβου, ή τις σημειώσεις που πρέπει να γράψει σε ένα φανταστικό πεντάγραμμο, το έκανε για να προκαλέσει αντιπαράθεση. Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε τον Κέιτζ ξεχνώντας την προκλητική ειρωνεία με την οποία λειτουργούσε. Έμπαινε σε μια παράδοξη θέση για να εκβιάσει μια σκέψη που ήταν αναγκαία εκείνη τη χρονική στιγμή."

Το μυστήριο της δημιουργίας

"Το να γράφω μουσική είναι το επάγγελμά μου, αυτό που μου αρέσει και το μοναδικό πράγμα που ξέρω να κάνω. Είναι εθισμός, ναι, συνήθεια, αλλά και ανάγκη και ευχαρίστηση. Η αγάπη για τον ήχο, τα ηχοχρώματα, το να μπορείς να δώσεις μορφή στις ιδέες, να μετατρέψεις την περιέργεια και το ενδιαφέρον σε κάτι συγκεκριμένο."

Μουσική και Ιστορία

"Όταν ήρθε η Γαλλική Επανάσταση, ο Μπετόβεν αναρωτιόταν ήδη για τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο, άρα και τον εαυτό του. Και την ιστορία: ο άνθρωπος ορίζει την ιστορία ή η ιστορία κυβερνά τον άνθρωπο; Στον Μπετόβεν, που μια ζωή τεμάχιζε τη μορφή του ήχου –και όχι μόνο αυτή, καθοδηγούμενος από τη συνεχή μεταβολή σε μια ρευστή μαγματική πράξη από εφευρέσεις και φαντασία-, το ερώτημα παράμενε ανοιχτό, και ο ίδιος ήταν πάντα διχασμένος: πιστεύω ή δεν πιστεύω; Είμαι εγώ ο δημιουργός της ιστορίας μου, του πεπρωμένου μου, ή το πεπρωμένο και η ιστορία διαμορφώνουν την ταυτότητά μου;"

Περί σύγχρονης μουσικής

"Για πάρα πολύ καιρό η «σύγχρονη μουσική» ταυτίστηκε μόνο με τη μουσική «υψηλού επιπέδου», την αγνή, που δε συνδέεται με τις απαιτήσεις του παρόντος. Εδώ και κάποιες δεκαετίες όμως, θα έλεγα ότι στον ορισμό της «σύγχρονης μουσικής» μπορούμε να αισθανόμαστε ελεύθεροι να συμπεριλάβουμε όλη τη μουσική που παράγεται στο παρόν και όχι μόνο. Το ροκ, την ποπ, την τζαζ, την μπλουζ, την έθνικ...Οι προσμίξεις και οι τεχνοτροπίες, που είναι πολλές και διάφορες, εμπλέκουν εδώ και δεκαετίες ένα τεράστιο κοινό, αποτελώντας ένα πολιτιστικό φαινόμενο...."

Η λειτουργία «Missa Papae  Fransisci» και ο πάπας Φραγκίσκος

"Υπάρχουν πάνω από μία συνδέσεις (σημ: με τη μουσική από το The Mission του Ρόλαντ Ζόφε), πέρα από τις κοινές μουσικές αναφορές. Ακριβώς στο φινάλε για το οποίο σου έλεγα, το έγραψα για να συνοδεύσει τους πιστούς στο σπίτι στο τέλος της τελετής, αλλά και για να θυμηθώ το κομμάτι “On Earth as It Is in Heaven” από το The Mission (Η Αποστολή). Επιπλέον, και σε εκείνη την ταινία συμμετείχαν ιησουίτες. Ξεκίνησα να γράφω τη λειτουργία τέλη Δεκεμβρίου, αρχές Ιανουαρίου 2013, και τον Μάρτιο υπήρχε η εκλογή του νέου Ποντίφηκα. Ο καρδινάλιος Μπεργκόλιο αντιικατέστησε τον Βενέδικτο 16^ο κι έγινε ο πρώτος ιησουίτης πάπας στην ιστορία. Ήδη η επιλογή του ονόματος, Φραγκίσκος, με εντυπωσίασε όπως επίσης οι ταπεινές του χειρονομίες, η άρνησή του προς καθετί μη ουσιώδες: από το χρυσό σταυρό μέχρι το πολυτελές αυτοκίνητο [...] Σκέφτηκα ότι πολλά θα άλλαζαν για την Εκκλησία της Ρώμης. Ο πάπας Φραγκίσκος πρότεινε επιστροφή στις ρίζες που θα θεράπευε τις πληγές και τα κατάγματα που ο Βενέδικτος 16^ος, εξίσου ταπεινά, συνειδητοποίησε ότι δεν είχε πια τη δύναμη να θεραπεύσει."

Το νόημα της μουσικής και το μήνυμα της Αποστολής

(ο Μορικόνε έχει δηλώσει ότι επεδίωξε κοσμική και θρησκευτική συγχώνευση με αυτή τη μουσική) "Θα έλεγα πνευματική και ουτοπική επίσης. Πίστεψα στη μουσική ως όχημα υπεροχής και ισότητας, παρά ως εργαλείο διαλόγου ανάμεσα στους λαούς του κόσμου. Επρόκειτο για μια απόλυτη ένωση, εγκάρσια, που ξεπερνούσε τα πολιτιστικά στοιχεία του καθενός.  

Κι εγώ θεώρησα ασυμβίβαστο τον διχασμό του (ιησουίτη) πατέρα Γκαμπριέλ (στην ταινία ο Robert De Niro). Είχε αναλάβει καλή τη πίστει μια διαδικασία κηρύγματος του ευαγγελίου κουβαλώντας μαζί του την πίστη του, έδειχνε σεβασμό προς την άλλη κουλτούρα, ενώ τον πρόδιδε και τον εγκατέλειπε η Εκκλησία και τέλος πέθανε ως ιερέας μαζί με τους κατακτημένους και ήδη εκχριστιανισμένους Γουαρανί (της Παραγουάης), σε μια παράδοξη και αντιφατική από όλες τις απόψεις θέση. Επρόκειτο για έναν ήρωα τόσο δυνατό και τόσο εύθραυστο και ανθρώπινο. Με συγκίνησε...Πιστεύω ότι απ’ όταν ο άνθρωπος πάτησε το πόδι του στη γη, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, δεν έκανε  ποτέ οικονομία σε ό,τι αφορά την ωμότητα, τις αθλιότητες κάθε είδους, τις σφαγές. Αυτές οι σκοτεινές, ζοφερές, τραγικές και βίαιες όψεις είναι ένα μέρος αυτού που ζει μέσα μας. Γι’ αυτό συγκινούμαι ενώπιον της διδασκαλίας του Χριστού, τον οποίο θεωρώ επαναστάτη, μια από τις πιο σημαντικές και μεγαλειώδεις προσωπικότητες του πολιτισμού μας [...] Η επανάσταση του Ιησού ήταν ιδιαίτερη∙ από πολλές απόψεις προέβλεπε τις αρχές του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού...."