«Το σπίτι γέμισε με λύπη
και με σταχτί, πικρό καπνό.
Φεύγεις και ρήμαξαν οι κήποι
χωρίς γαλάζιο ουρανό»
Ρημαγμένοι Κήποι (Το Σπίτι Γέμισε Με Λύπη)
Στην πρώτη του εμφάνιση στη δισκογραφία (Δεκέμβριος 1963), ο Μάνος Ελευθερίου συνεισφέρει ένα τραγούδι απρόσμενα αυτόφωτο για «πρωτάρη» στιχουργό, το οποίο ευτύχησε να έχει μια γερή μελωδία γραμμένη από τον Χρήστο Λεοντή. Το είπε πρώτη η Έφη Παναγιώτου σε δισκάκι 45 στροφών για την RCA-Victor. Αργότερα το τραγούδησαν και πιο διάσημες φωνές, σαν τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Κώστα Χατζή.
{youtube}wNG8XBPexPw{/youtube}
«Το τρένο φεύγει στις οχτώ
μα εσύ μονάχος σου έχεις μείνει
σκοπιά φυλάς στην Κατερίνη
μεσ’ στην ομίχλη πέντε οχτώ»
Το Τρένο Φεύγει Στις Οκτώ
Τραγούδι-σύνορο για το ελληνικό πεντάγραμμο, που δικαίως έχει αποθεωθεί από κοινό και κριτικούς. Σπουδαίος Ελευθερίου, μεγάλος Μίκης Θεοδωράκης, αξεπέραστη Μαρία Δημητριάδη, που πρώτη το είπε στον δίσκο Τα Λαϊκά (1968).
{youtube}ATl0FUj_dTw{/youtube}
«Ποιος τη ζωή μου, ποιος την κυνηγά
να την ξεμοναχιάσει μες στη νύχτα;
ουρλιάζουν και σφυρίζουν φορτηγά
σαν ψάρι μ’ έχουν πιάσει μες στα δίχτυα»
Ποιος Τη Ζωή Μου
Είμαστε σε χρόνια δικτατορίας και έτσι ο στιχουργός αναγράφεται ως «Εμμανουήλ Ελευθερίου». Πολύ απλά, γιατί ο (συνθέτης) Μίκης Θεοδωράκης βρίσκεται στο εξωτερικό, μα ο Ελευθερίου εντός συνόρων, άρα θα μπορούσε κάλλιστα να μπλέξει με αυτά τα λόγια, τα οποία αποτύπωσαν μια πυρετώδη κραυγή για τα όσα συνέβαιναν στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας, οδός Μπουμπουλίνας 18. Πρώτη διδάξασα η Μαρία Φαραντούρη, στα στομφώδη της χρόνια ακόμα, σε ένα μουσικό ορόσημο για την Αριστερά της χώρας μας, που όμως αφορά οποιονδήποτε διακατέχεται από δημοκρατικά φρονήματα και, τέλος πάντων, είναι και ωραίο τραγούδι. Μπήκε στον δίσκο του Θεοδωράκη Τραγούδια Του Αγώνα, που κυκλοφόρησε το 1971 στη Γαλλία.
{youtube}2i8IBzPB_9g{/youtube}
«Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές
του αη-Γιάννη αχ πόσα ξέρεις και μου λες
αχ πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες
που 'χουν πεθάνει»
Η Σούστα Πήγαινε Μπροστά
Ο Δημήτρης Μητροπάνος στη νιότη του, ο Δήμος Μούτσης σε έναν πολυσυζητημένο δίσκο (Άγιος Φεβρουάριος, 1972) και ο Μάνος Ελευθερίου σε ένα μεταίχμιο που κανείς δεν έχει περιγράψει πιο εύστοχα από τον Φώντα Τσούσα: «Ένας άνθρωπος με λαϊκές, σίγουρα, καταβολές, αλλά και με μία αστική κατόπτευση των πάντων» (ολόκληρο το κείμενο, εδώ).
{youtube}5V7iUfYpA1M{/youtube}
«Έχεις μάτια το φεγγάρι
κι είναι η νύχτα σπιτικό σου
μα από αυτά που μου 'χεις πάρει
τίποτα δεν είν’ δικό σου»
Έχεις Μάτια Το Φεγγάρι
Μόλις δυο στροφές έχει γράψει εδώ ο Ελευθερίου και μοιάζει όντως περισσότερο με ποίημα το πόνημά του, παρά με στίχους. Κι όμως, έγινε καύσιμο για μία από τις τραγουδάρες του Αντώνη Καλογιάννη, ο οποίος το είπε ανεπανάληπτα το 1974 στο άλμπουμ Νύχτα Θανάτου, σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη.
{youtube}OTTaund6KSg{/youtube}
«Και στ’ ανοιχτά του κόσμου τα καμιόνια
θα ξεφορτώνουν στην Καισαριανή
πώς έγινε με τούτο τον αιώνα
και γύρισε καπάκι η ζωή
πώς το `φεραν η μοίρα και τα χρόνια
να μην ακούσεις έναν ποιητή»
Μαλαματένια Λόγια
Το έχει κρίνει νομίζω η ιστορία το κομμάτι αυτό, που αποτελεί όχι μόνο σήμα κατατεθέν του Ελευθερίου, μα και ευδιάκριτη συνθετική κορυφή για τον Γιάννη Μαρκόπουλο. Πρώτη εκτέλεση από τον βροντερό Χαράλαμπο Γαργανουράκη στον δίσκο Θητεία (1974), συνοδεία του Λάκη Χαλκιά και της Τάνιας Τσανακλίδου.
{youtube}2cy4qVgiznI{/youtube}
«Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα
και τους καημούς που σκέπασε καπνός
η ξενιτιά τα βρήκε αδελφωμένα
Κι οι ξαφνικές χαρές που ήρθαν για μένα
ήταν σε δάσος μαύρο κεραυνός
κι οι λογισμοί που μπόρεσα για σένα»
Τα Λόγια Και Τα Χρόνια
Άλλο αξέχαστο στιγμιότυπο από τη Θητεία του Μαρκόπουλου, αυτήν τη φορά με τον Γαργανουράκη σε σόλο ερμηνεία. Αρκετοί πάντως προτιμούν τη διασκευή του Νίκου Ξυλούρη έναν χρόνο αργότερα (1975), στον δίσκο Ανεξάρτητα. Παραμένω διχασμένος. Στα χρόνια του ελληνικού ροκ το διασκεύσαν και οι Πράσσειν Άλογα.
{youtube}gt06vESEZRs{/youtube}
«Αράζουν οι χωριάτες στα βαγόνια
και τρώνε το κασέρι με ψωμί,
στα μάτια τους τα τρομαγμένα χρόνια,
χάρτινα χρόνια, χάρτινη ζωή»
Ατέλειωτη Εκδρομή
Τραγούδι που πρώτα σταδιοδρόμησε στις μπουάτ της Πλάκας και ύστερα πέρασε και στη δισκογραφία, όταν απαλλαχθήκαμε από τη Χούντα και τις ανοησίες της. Τραγούδι-κορυφή, επίσης, για τον εξέχοντα Θανάση Γκαϊφύλλια, ο οποίος το ερμήνευσε μαζί με τη Μαρίζα Κωχ στο άλμπουμ Η Ατέλειωτη Εκδρομή (1975). Ο ίδιος έγραψε και τη μουσική.
{youtube}YWvNsyqHFo4{/youtube}
«Αν είναι κόσμος όμορφος
είναι και κόσμος ψεύτης
που μοιάζει σκοτεινό γυαλί
και σαν παλιός καθρέφτης»
Στα Χρόνια Της Υπομονής
Ομολογουμένως ο Ελευθερίου έχει γράψει αρκετούς σπουδαιότερους στίχους, αλλά αυτή η έναρξη διαθέτει ένα «κάτι» ασυναγώνιστο μέσα στα χρόνια, το οποίο βέβαια έχει ενισχύσει η στεντόρεια μελωδία του Σταύρου Κουγιουμτζή. Μια αγνώριστη Άννα Βίσση στέκει εδώ δίπλα στον Γιώργο Νταλάρα. Το έτος είναι 1975 και ο δίσκος λέγεται Στα Ψηλά Τα Παραθύρια.
{youtube}-UbS6iI7lDU{/youtube}
«Και πήρες του καιρού τ’ αλφαβητάρι
και της αγάπης λόγια φυλαχτό,
για να βρει πάλι ρίζα το χορτάρι
και πήρες την ελπίδα και τη χάρη,
ψηλά να πας να χτίσεις κιβωτό
με την ελπίδα μόνο και τη χάρη...»
Η Δίκοπη Ζωή
Τραγούδι με ιδιαίτερη φόρτιση για όσους πίστεψαν κάποτε στα πολιτικά οράματα της Αριστεράς, μα και με μεγαλειώδη ποιητικότητα, που υπερβαίνει την όποια «στράτευση» σε ιδεολογίες. Η μεγαλύτερη ερμηνευτική στιγμή του Γιώργου Μεράντζα, ο οποίος το τραγούδησε στον δίσκο του Θάνου Μικρούτσικου Τροπάρια Για Φονιάδες (1977).
{youtube}UpJsHFFF2WU{/youtube}
«Όλα μου λεν πως έχεις κιόλας φύγει
κι ας λάμπει η ξενοιασιά της εκδρομής.
Εσύ όπου να πας, σ’ όποιο ταξίδι,
σε λάθος στάση θα κατεβείς»
Κάτω Απ' Τη Μαρκίζα
Οι παλιότεροι μπορούν να σας βεβαιώσουν ότι στην εποχή του δεν έγινε σουξέ –άλλα κομμάτια από τον δίσκο Η Βίκυ Μοσχολιού Τραγουδά Σπανό (1977) πριμοδότησε τότε το ραδιόφωνο. Ανακαλύφθηκε επί της ουσίας σε νεότερα χρόνια, με αποτέλεσμα δυστυχώς να το έχουν πιάσει στο στόμα τους κάμποσοι δεύτεροι. Παραμένει ωστόσο σπουδαία στιγμή των συντελεστών του, μα και χαρακτηριστική του στιχουργικού αποτυπώματος του Ελευθερίου στο ελληνικό ρεπερτόριο.
{youtube}bDYj4Uj0yU4{/youtube}
«Ναύτης βγήκε στη στεριά και φοράει τ' άσπρα
γέμισε το σπίτι μου κι η καρδιά μου μ' άστρα
βγήκαμε κι ενθύμιο μια φωτογραφία
στο Χατζηκυριάκειο μέσα στην πλατεία»
Ναύτης Βγήκε Στη Στεριά
Να 'μαστε λοιπόν στο μεγάλο σουξέ του δίσκου Η Βίκυ Μοσχολιού Τραγουδά Σπανό (1977). Ατόφια, έξω καρδιά λαϊκότητα, κλίμα ερωτικό, μπουζούκια να κελαηδάνε, γλώσσα καταπληκτικώς καθημερινή και άμεση. Κύριε των Δυνάμεων, του Μάνου Ελευθερίου είναι αυτοί οι στίχοι; Κι όμως, είναι.
{youtube}av9-XQqPWTY{/youtube}
«Μόνο να γράφεις τ’ όνομά σου,
κι εκείνο το ’μαθες μισό,
μα συλλαβίζεις τα όνειρά σου
στο Άργος και στον Ιλισό»
Θα Σε Ξανάβρω Στους Μπαξέδες
Πόσο αδικήθηκε αυτό το τραγούδι από την καπηλεία του ΠΑ.ΣΟ.Κ., δεν λέγεται. Είναι ωστόσο υπέροχο, με αληθινό «ήρωα» τον στρατηγό του 1821 Ιωάννη Μακρυγιάννη, όπως τον γνώρισε η νεότερη Ελλάς μέσα από τα περίφημα Απομνημονεύματά του. Συνθέτης ο Ηλίας Ανδριόπουλος, πρώτοι διδάξαντες η νεαρή ακόμα Άλκηστις Πρωτοψάλτη και ο Αντώνης Καλογιάννης στο άλμπουμ Γράμματα Στον Μακρυγιάννη (1979).
{youtube}drPEwa3O9Mk{/youtube}
«Κοιμήσου πια και γείρε σαν το στάχυ.
Δεν έφταιξες εσύ για τις φωτιές.
Θα σκοτωθούν πολλοί μέσα στη μάχη
κι όσοι δεν τρελαθούν θα ζουν μονάχοι
στα καφενεία και στις ρεματιές»
Τραγούδι Για Καφενεία
Απίστευτο τραγούδι, που ακόμα νομίζω περιμένει τις δέουσες τιμές από τον μουσικόφιλο κόσμο και τους κριτικούς. Μία από τις πληρέστερες και πιο ουσιαστικές καταθέσεις του Μάνου Ελευθερίου, που θυμίζει γιατί ήταν πρωτίστως ποιητής και ύστερα στιχουργός. Αμφιλεγόμενη βέβαια η επιτηδευμένα «ελαφριά», ερμηνεία από Θέμη Ανδρεάδη και Σοφία Μιχαηλίδου, ίσως όμως να ήταν η δέουσα σε μια εποχή γεμάτη πράσινα και γαλάζια καφενεία. Από τον δίσκο του Ανδρεάδη Σαν Ξαφνικό Ταξίδι (1983).
{youtube}EBP74iljGys{/youtube}
«Οι ελεύθεροι κι ωραίοι ζουν σε κάποιες φυλακές
μες στα τείχη που 'χει χτίσει ο καθένας για να ζήσει τις μεγάλες του στιγμές»
Οι Ελεύθεροι Κι Ωραίοι
Χασαποσέρβικος ρυθμός, το μπουζούκι του Χρήστου Νικολόπουλου εξαιρετικό, στα δεύτερα φωνητικά η Χάρις Αλεξίου. Ο Σταύρος Κουγιουμτζής πρόσφερε μια καταπληκτική μελωδία και ο Γιώργος Νταλάρας, στην ερμηνευτική του ωριμότητα, μια εμβληματική ερμηνεία. Αλλά το «κόλπο» το κάνουν τελικά οι στίχοι, σε ένα από τα πιο «παράξενα» λαϊκά σουξέ που ακούσαμε εν μέσω της ευμάρειας του Πράσινου Ήλιου. Από τον δίσκο Τρελοί Και Άγγελοι (1986).
{youtube}6LW_ADJkYdk{/youtube}
«Αυτοί που χειροκρότησαν το τέλος μιας αγάπης
το έργο δεν το είδανε ποτέ απ' την αρχή
είδαν μονάχα μια μορφή κι αυτήν απ' τη σκιά της
που ανάμεσά μας έμεινε σκιά παντοτεινή»
Αυτοί Που Χειροκρότησαν
Ο απρόσμενος, για τον έντεχνο κόσμο, Μάνος Ελευθερίου. Που δεν ξεχώριζε «όχθες» και άλλες τέτοιες σαχλαμάρες όταν κάτι θεωρούσε ότι γινόταν σωστά και ωραία. Και πιο ωραία δεν γινόταν, πράγματι, να ειπωθεί αυτό το τραγούδι απ' όσο το 'πε ο Βασίλης Τερλέγκας στον δίσκο Εικόνα (1997). Και μουσική δική του, παρακαλώ.
{youtube}-Y9Tyh2aLxs{/youtube}
«Πενθούσες με τους έρωτες γυμνός και μεθυσμένος
Γιατί με τους αθάνατους είχες λογαριασμούς
Τις άριες μιας όπερας τραύλιζες νικημένος
Μιας επαρχίας μαθητής μπροστά σε δυο χρησμούς»
Ο Άμλετ Της Σελήνης
Δεν έπαψα ποτέ να θαυμάζω πώς ο Θάνος Μικρούτσικος μπόρεσε να στήσει ένα σουξέ ευρείας αποδοχής γύρω από κάποιον που τραύλιζε άριες μιας όπερας. Μάνος Ελευθερίου σε βαθιά ποιητικά νερά εδώ και ο Χρήστος Θηβαίος στη σημαντικότερη ίσως ερμηνεία της καριέρας του –από τις ελάχιστες φορές που χρησιμοποίησε σωστά τη φωνή και τις υπερβολές του. Από τον δίσκο Ο Άμλετ Της Σελήνης (2002).
{youtube}Eds_ME_Ww6I{/youtube}
«Αυτά που εκείνοι χάσανε
κανένας πια δεν τα `χει
κι από μια αυλαία κόβουνε
κομμάτια να ντυθούν
ρίχνουν πασιέντζες, γδύνονται,
παραμιλούν μονάχοι
κι είναι αργά για να σωθούν
και κάτι να αρνηθούν»
Οι Γέροι
Δέκα χρόνια πριν, ο Μάνος Ελευθερίου είχε κοιτάξει βαθιά στην άβυσσο του Γήρατος και είχε στοχαστεί εξίσου βαθιά πάνω στην τρομερή του φύση. Ο Σωκράτης Μάλαμας έγραψε μουσική και τραγουδά, όμως το κομμάτι περιμένει έναν ερμηνευτή που θα κατανοεί καλύτερα το περιεχόμενό του, ίσως και μια πιο έξυπνη ενορχήστρωση. Από το CD που συνόδευσε το βιβλίο του Ελευθερίου Πάντα Κάτι Μένει (2008). Ένα πολύ ωραίο τραγούδι από τον ίδιο δίσκο είναι και οι "Σταθμάρχες". Ωστόσο η ενορχήστρωση και η ερμηνεία του Γιώργου Νταλάρα επίσης αστόχησαν.
{youtube}t3p7X8c7QtU{/youtube}
«Μου πήρες όσα ζήτησες και δεν συζήτησες,
μα όλα τ' αμφισβήτησες και όλα τα ζητάς.
Γι' αυτό κι εγώ σε χώρισα, αναθεώρησα,
γι' αυτό και σε τιμώρησα αλλού να τα χρωστάς»
Αναθεώρησα
ΟΚ, ίσως αυτό να χώρεσε ενδεικτικά, κυρίως για να γίνει μνεία στο σημείωμα του Ελευθερίου στο άλμπουμ της Πέγκυς Ζήνα Ευαίσθητη Ή Λογική (2010), το οποίο θα έπρεπε κανονικά να διδάσκεται σε όλους όσους ασκούν τη μουσικοκριτική –και δη την εγχώρια. Δεν ...αναθεώρησα προσωπικά για την Πέγκυ Ζήνα, την οποία βρίσκω λίγη και δεύτερη ως ερμηνεύτρια, πάντως τις αλήθειες που είπε ο Ελευθερίου για τα δικαστήρια, τους έντεχνους και το δαχτυλοδυχτούμενο λαϊκό τραγούδι, κι άλλοι τις συμμεριζόμαστε. Μουσική του Γιώργου Σαμπάνη, από τον δίσκο του 2009 Το Πάθος Είναι Αφορμή.
{youtube}uF5aaYd-dlM{/youtube}
«Το φόρεμά σου στην κρεμάστρα
μυρίζει πεύκο κι εξοχές
κι όλο ξηλώνει χάντρα χάντρα
σε κάθε στάλα απ' τις βροχές»
Το Δηλητήριο Που Πίνεις
Το τραγούδι αυτό κάνει το «πλήρης ημερών» να φαίνεται λάθος για τον θάνατο του Μάνου Ελευθερίου, κι ας ήταν 80 ετών. Είναι μόλις περσινό (2017), αιχμή στο δόρυ ενός πολύ καλού δίσκου εκ μέρους του Σταύρου Ξαρχάκου, ο οποίος και το ερμηνεύει ανατριχιαστικά, επαναφέροντας τη «φωνή» του "Πρακτορείου" σε ένα διαφορετικών απαιτήσεων τερέν. Την τελευταία φορά που είδα τον Ελευθερίου ήταν έξαλλος για τη διάθεση του άλμπουμ 7 Ελεγείες Και Σάτιρες στο διαδίκτυο, αλλά ας μας συγχωρήσει για ένα ακόμα ιντερνετικό link.
{youtube}Aa9cDJRBXM4{/youtube}
