Πάνε πια χρόνια από τον θάνατο της Δόμνας Σαμίου και η απουσία της έχει γίνει αισθητή, ακόμα και εν μέσω της γενικής καθίζησης που γνώρισε η χώρα ελέω των μνημονίων και των πολιτικών εξελίξεων που αυτά πυροδότησαν. Φεύγοντας, ωστόσο, άφησε έργο μεγάλο· και σε μέγεθος και σε σημασία.
Δεν θα πάψουν ποτέ βέβαια οι συζητήσεις ανάμεσα στους ειδήμονες της παράδοσης για το «νερό που έβαλε σε διάφορα κρασιά» προκειμένου να πάει το δημοτικό τραγούδι στα Μέγαρα και στις τηλεοράσεις. Όπως και σε τόσες ανάλογες κουβέντες γύρω από τους σημαίνοντες του νεοελληνικού μουσικού βίου, πίσω τους μπορεί να βρίσκονται αλήθειες, διαφορετικές οπτικές, πιουρίστικες τάσεις, μα και προσωπικές πικρίες/αντιζηλίες.
Πάντως τα Πασχαλιάτικα, ο διπλός δίσκος με το χορταστικό δίγλωσσο βιβλιαρίδιο των 224 σελίδων που εκδόθηκε το 1998 από τον Καλλιτεχνικό Σύλλογο Δημοτικής Μουσικής «Δόμνα Σαμίου», παραμένει νομίζω μία από τις δουλειές της που χαίρουν γενικής εκτίμησης –μαζί με το Έχε Γεια Παναγιά (1973), την Περπερούνα (1980) και τα Αποκριάτικα (1994). Χωρισμένος σε 2 CD (ένα με τελετουργικά τραγούδια κι ένα με χορευτικά), τα οποία σχεδόν εξαντλούν σε διάρκεια τη χωρητικότητα του μέσου, καθρεφτίζει εξαίσια τον υπότιτλο Ανοιξιάτικα Τραγούδια Του Θανάτου Και Της Ανάστασης, λειτουργώντας και ως σύνοψη για το τι έχει να πει η ελληνική παράδοση για την «εορτή των εορτών και πανήγυριν των πανηγύρεων», μα και ως επιτομή της ματιάς της Σαμίου ως ερευνήτριας και ερμηνεύτριας.
Στα Πασχαλιάτικα, υπάρχει σαφώς και μια διάσταση λαογραφική. Από την άποψη δηλαδή ότι στο μεγαλύτερο μέρος τους τα 51 αυτά τραγούδια ήταν ανέκδοτα. Αν πέσετε ποτέ σε παρέα από πιουρίστες των δημοτικών, θα καταλάβετε πόση σημασία δίνεται σε τέτοια πράγματα. Την κατανοώ· στην Ελλάδα –παρά την πλουσιότατη μουσική μας παράδοση– λείπει ένα καλά οργανωμένο αρχείο. Λείπει δηλαδή η εύκολη πρόσβαση του όποιου ενδιαφερόμενου στο τι έχει υπάρξει/καταγραφεί. Ταυτόχρονα, όμως, δεν τη συμμερίζομαι. Στη χρυσή εποχή του μουσικού τύπου στη χώρα μας, οι ειδήμονες των δημοτικών έγραψαν διθύραμβους για δίσκους πολύτιμους στους μελετητές, μα τρομερά αδιάφορους από την άποψη της καλλιτεχνικής αξίας. Λες και ό,τι σώθηκε κάπου ηχογραφημένο στον χρόνο είναι ταυτόχρονα και θησαυρός, σε ένα τρομακτικό μπέρδεμα λαογραφικών κριτηρίων και αισθητικών αποτιμήσεων.
Το νόημα στα Πασχαλιάτικα βρίσκεται πάντως στο πόσο ζωντανό είναι το παρουσιαζόμενο υλικό. Μια τραγική βέβαια ειρωνεία, αν σκεφτεί κανείς ότι ήδη στην εποχή έκδοσης του άλμπουμ οι αποθησαυριζόμενες παραδόσεις χάνονταν με γοργόφτερους ρυθμούς. Να έμεινε άραγε κανείς στον βλαχογκλαμουράτο «κοσμοπολιτισμό» της Mykonos να θυμάται τα λόγια της "Βγενούλας" και τη θλιβερή ιστορία της, δείγμα της ανθηρής –κάποτε– παράδοσης των Σαρακοστιανών ασμάτων του νησιού (εδώ το λέει η ίδια η Σαμίου, παρέα με Μυκονιάτισσες κυρίες); Έχω επίσης τις αμφιβολίες μου για το αν υπάρχει ερμηνευτής ανάμεσα στις ποντιακές κοινότητες που να μπορεί να τραγουδήσει τα "Πασχαλιάτικα Δίστιχα" της Τραπεζούντας προφέροντας τόσο φυσικά και ερμηνευτικώς συναρπαστικά το δίγαμμα (F), σαν τον μέγα Γιώργο Αμαραντίδη (1944-2013).
Κι αυτές είναι μερικές μόνο από τις εξέχουσες στιγμές ενός δίσκου γεμάτου με ικανότατους μουσικούς (προσέξτε την παρουσία του Σωκράτη Σινόπουλου και του Χάρη Λαμπράκη, πολύ πριν γίνουν κάπως διάσημοι), στον οποίον η ίδια η Δόμνα Σαμίου έφτασε σε μερικές από τις καλύτερες ερμηνείες της, π.χ. στο καλαματιανό "Σήμερα Χριστός Ανέστη", στην καστελοριζίτικη σούστα "Σαν Την Μεγάλην Πασχαλιά" ή στο "Χριστός Ανέστη Μάτια Μου" από το Μελί της (μικρασιατικής) Ερυθραίας. Συμμετέχουν όμως κι άλλοι άξιοι τραγουδιστές, πλην του προαναφερόμενου Αμαραντίδη: ο Θανάσης Μωραΐτης αποτυπώνεται εξαιρετικός εν μέσω κλαρίνων, βιολιών, νταουλιών και λάφτα στο πελοποννησιακό "Κάτω Στον Κάμπο Τον Πλατύ"· η Θεοπούλα Δοϊτσίδη κομίζει εξαίσια τα θρακιώτικα χρώματα καθώς άδει παρέα με τη Λαμπριάνα Αγγούση το ζωναράδικο "Μαρία Πάει Για Πασχαλιές" από την Καρωτή Διδυμοτείχου· και ο Αντώνης Κυρίτσης φέρνει την γαλαντόμα δωρικότητα της Ηπείρου, ερμηνεύοντας έναν καγκελάρη από τα μέρη του ("Γιέ Μου Γιατί Δεν Λούζεσαι;").
Η μεγάλη ωστόσο αξία του εν λόγω δίσκου –η οποία συνεπικουρείται από τα συνοδευτικά κείμενα, κυρίως εκείνο της εθνολόγου Μιράντας Τερζοπούλου– έγκειται στο ότι αναπλάθει το εγχώριο Πάσχα ως ό,τι πάντα υπήρξε στο παρελθόν αυτού του τόπου: μια περίοδος όπου η θρησκευτική κατάνυξη και εκείνη η λυπημένη εγκράτεια που συνοδεύει τα πάθη του Ιησού πορεύεται χέρι-χέρι με την ανάσταση του φυσικού τοπίου, τη θετική διάθεση της αυξανόμενης λιακάδας και τη γενικότερη ευδαιμονία της Άνοιξης. Η τελευταία συμμετέχει άλλωστε άμεσα στην κορύφωση του θείου δράματος, ντύνοντας με τα άνθη της τον Επιτάφιο.
Το φως νικάει λοιπόν το σκοτάδι, σε μια πάλη που έχει πολύ βαθιές ρίζες και μας φτάνει πίσω στην αρχαία Αίγυπτο (για όσους αναζητείτε την άκρη του νήματος). Το νικάει στην κοσμική, μεταφυσική σφαίρα, με τον θρίαμβο του Θεανθρώπου έναντι του Θανάτου· μα το νικάει και στον απτό, καθημερινό κόσμο, καθώς η μέρα γίνεται μεγαλύτερη και τα πάντα λουλουδιάζουν. Και τούτα τα 51 κομμάτια που μας σύστησε η Δόμνα Σαμίου τραγουδούν κατά θαυμάσιο τρόπο αυτήν τη δισυπόστατη ουσία των ημερών.
{youtube}O5JPRPmm1Eg{/youtube}
