«Θα το νόμιζες παράξενο, έτσι δεν είναι; Θα επιχειρούσες να κρύψεις την έκπληξή σου: θα σκάναρες το δωμάτιο για να σιγουρευτείς πως δεν βρίσκεται κανείς άλλος κρυμμένος, κι όταν θα καταλάβαινες πως είμαι μόνος θα κοκκίνιζες. Όπως όταν ανακαλύπτεις τον φίλο σου να σνιφάρει κόκα, να αδειάζει στα κρυφά καμιά μπουκάλα ουίσκι, ή να πλέκει κοτσιδάκια τα μαλλιά του. Οι άνθρωποι δεν πρέπει να κάνουν πράγματα «με τον εαυτό τους», αντίθετα μπορούν κάλλιστα να τα κάνουν με παρέα: ούτε να μονολογήσουν δεν μπορούν, δίχως αυτή τους η ενέργεια να κινήσει υποψίες. Και φοβάμαι πως αν με ανακάλυπταν ν' ακούω την Πέμπτη Συμφωνία, χωρίς έστω έναν συνοδό η παρουσία του οποίου θα αποδείκνυε πως είμαι στα σύγκαλά μου, οι φίλοι μου θα απομακρύνονταν κουνώντας με λύπη το κεφάλι».
Orlo Williams
Η έλευση του φωνογράφου στον κόσμο αλλάζει το γεγονός της μουσικής ποικιλοτρόπως και για πάντα: ο Igor Stravinsky εν έτει 1925 συνθέτει τη Σερενάτα Για Πιάνο, έτσι ώστε το καθένα απ' τα τέσσερα μέρη του έργου να χωράει σε μια πλευρά δίσκου 78 στροφών. Η μουσική αλλάζει σε επίπεδο φόρμας, περιεχομένου, εμπορικής αξίας, απήχησης, πρόσληψης, διείσδυσης, διασποράς, χαρτογράφησης κοινού... Τεράστια συζήτηση, από εκείνες για βιβλίο.
Δυο χρόνια πριν, το εισαγωγικό κείμενο δημοσιεύεται σε τοπική, αμερικάνικη εφημερίδα από αρθρογράφο ονόματι Orlo Williams, άγνωστων λοιπών στοιχείων. Ομολογουμένως ολίγον υπερβολικά, αυτός ο κύριος αποτυπώνει τα πρώτα βήματα μιας μεταστροφής της ως τότε ακροατικής εμπειρίας, της σχέσης μουσικής και ακροατή. Κοινώς, το πέρασμα στην εποχή του «ένας εναντίον ενός».
Υ
Υπενθυμίζω εδώ πως, με εξαίρεση τον τελευταίο αιώνα (άντε και κάτι ψιλά), σε όλη την υπόλοιπη ιστορία της, η ανθρωπότητα βίωνε τη μουσική συλλογικά. Δηλαδή αυστηρά στο πλαίσιο μιας ομάδας ανθρώπων και κατά κύριο λόγο ως ηχητική συνοδεία κάποιας κοινωνικής εκδήλωσης, είτε αυτή ήταν θρησκευτική τελετουργία ή κάποιου τύπου κοσμικό γεγονός. Η έννοια της μοναχικής ακρόασης δεν υπήρχε καν. Σε μια περίοδο δεκάδων χιλιάδων χρόνων κατά την οποία υφίσταται ο άνθρωπος, συνεπώς η μουσική (ελάχιστα λιγότερο αυτή), άρα και η σχέση μεταξύ των δύο, η μοναχική ακρόαση συναντάται όλον κι όλον έναν αιώνα. Άντε, λοιπόν, εκεί γύρω στην αυγή του 20ου να πείσεις συγγενείς, φίλους και γείτονες ότι δεν τα έχεις χάσει, μόλις αντιληφθούν πως τη βρίσκεις μονάχος με έναν δίσκο που γυρίζει. Λογικό.
Διόλου τυχαίο δε το γεγονός ότι αυτή η μεταστροφή συμβαίνει στις καπιταλιστικές κοινωνίες, τις λεγόμενες και Δυτικές, οι οποίες κάποια στιγμή στην πορεία τους ανάγουν την έννοια της «ιδιωτικότητας» σε δικαίωμα –έννοια ανύπαρκτη σε κάποιους πολιτισμούς μέχρι και σήμερα. Η περίφημη ανάγκη για προσωπικό χώρο, κάποια τετραγωνικά να ορίζεις, να αυτοδιαχειρίζεσαι, να αποσύρεσαι όποτε το επιθυμήσεις δίχως εξωτερικές παρεμβολές. Έμφυτη τούτη η ανάγκη ή επίκτητη, δεν είναι της παρούσης. Το βέβαιο είναι πως (και) η μουσική, οδηγούμενη απ' την τεχνολογική εξέλιξη, κάποια στιγμή παίρνει τον δρόμο απ' τη συλλογικότητα προς την ατομικότητα.
Μια απ' τις εκφάνσεις της ιδιωτικότητας είναι ηχητικής φύσης. Ή μάλλον ο άνθρωπος μπορεί να εκφράσει αυτή του την ανάγκη και μέσω της μουσικής. Τη στιγμή που η βελόνα αγγίζει το πρώτο αυλάκι του δίσκου, αυτομάτως ορίζεται ένας χώρος με διαστάσεις ίσες με την απόσταση του ταξιδιού του ήχου προς κάθε κατεύθυνση –μια κάψουλα. Μπορεί να μην τον αντιλαμβανόμαστε με τα μάτια ή έστω την αφή, ωστόσο ο ήχος δεν παύει να αποτελεί μια φυσική παρουσία. Ένα τραγούδι, μια σύνθεση μεταβάλλουν τον χώρο τόσες φορές, όσες και το σύνολο των χιλιοστών των δευτερολέπτων που διαρκούν. Επιλέγεις μονάχος τη μουσική σου, σημαίνει διαμορφώνεις τον προσωπικό σου χώρο όπως αγαπάς (ρυθμός, συχνότητα, υφή ατμόσφαιρας) και αφήνεσαι να υπάρχεις μέσα του μέχρι να γίνεται ένα. Δεν είναι και λίγο...
Αναμενόμενα ο άνθρωπος θέλησε κι άλλο. Ονειρεύτηκε τη δυνατότητα αναπαραγωγής αυτής της κατάστασης ύπαρξης και πέρα απ' τα στενά όρια του σπιτιού του. Ζήτησε τον προσωπικό ηχητικό του χώρο οποτεδήποτε και οπουδήποτε –ένα καταφύγιο τσέπης. Κι η τεχνολογία απάντησε. Στα γιαπωνέζικα. Το Walkman σηματοδοτεί το πέρασμα της σχέσης μουσικής και ακροατή στη φορητότητα. Γεγονός με προεκτάσεις πολύ σημαντικότερες απ’ το προφανές «ακούω τη μουσική που γουστάρω ανά πάσα ώρα, στιγμή και τόπο». Ενώ το ημερολόγιο γράφει 1979, σου δίνεται η δυνατότητα να δημιουργήσεις ένα προσωπικό ηχητικό χώρο όπου και όποτε θες, κι έπειτα να τον διαχειριστείς κατά βούληση. Ή αν θέλετε να παρέμβεις στον χώρο όπου κινείσαι σε επίπεδο σώματος, να τον διαμορφώσεις δηλαδή, λειτουργώντας ανεξάρτητα απ’ το εκάστοτε περιβάλλον. Ιδιωτικότητα σε δημόσιο χώρο με το πάτημα ενός κουμπιού. Μεγάλη υπόθεση...
Όχι, όμως, το παν. Ούτε κατά διάνοια το παν. Το σκάσιμο της ψηφιακής εποχής διεύρυνε τόσο πολύ της βασικές αρχές της ιδωτικής ακρόασης, ώστε την κατέστησε κυρίαρχη ανάμεσα στους μουσικόφιλους. Ναι μεν εντελώς διαφορετικά τα μεγέθη σε επίπεδο πρόσβασης, ποικιλίας, ποιότητας, ωστόσο ίδιες σταθερές, ίδια λογική, μιας και οι μόνες προϋποθέσεις παραμένουν ένα μέσο καταγραφής κι ένα αναπαραγωγής. Το CD, το MP3, το iPod απλά διευκόλυναν/εμπλούτισαν την αρχική εμπειρία μεταξύ ενός ανθρώπου κι ενός φωνόγραφου. Και ποιος ξέρει, ίσως στο μέλλον μας τσιπάρουν με ένα micro-player απεριόριστης χωρητικότητας και το παιχνίδι θα συμβαίνει εντός μας. Ιδιωτική ακρόαση από τα μέσα.
Όλα τούτα, βέβαια, σε μια διαφορετική κοινωνία όπως αυτή των ημερών μας. Με την ιδιωτικότητα κεκτημένη και πλέον άλλα καθημερινά ζητούμενα, ανάγκες, κενά προς κλείσιμο (βλέπε σχέση, ανθρώπινη επαφή). Σκέφτομαι λοιπόν μήπως φτάσαμε στο άλλο άκρο και λησμονήσαμε τη μουσική ως φορέα σχέσης. Μήπως αρχίζουν να κοιτάνε και μένα παράξενα οι γείτονες, ή να αναρωτιούνται οι φίλοι, μόλις καλώ τους τελευταίους να ακροαστούμε παρέα την πρόσφατη συνεργασία του Merzbow με την Jarboe, ή τελοσπάντων το τελευταίο των Radiohead.
Αυλάκι/Ακτίνα/Byte
- Ludwig Van Beethoven – Symphony No. 5 in C Minor (“Fate”), Op. 67 [Beethoven: Die Symponien, Claudio Abbado (Deutche Grammophon, 2000)]
- Igor Stravinsky – Serenade for piano in A Major [Works of Igor Stravinsky, Igor Stravinsky (Sony Classical, 2007)]
- Χρόνης Αηδονίδης – Τραγούδια της Θράκης (Recor, 1975)
- Ratt – Invasion of Your Privacy (Atlantic, 1985)
- Nicolas Jaar – Space Is Only Noise (Circus Company, 2011)
- Isotope 217 – Who Stole the I Walkman? (Thrill Jockey, 2000)
- Vampillia – Alchemic Heart (Important Records, 2011)
Χαρτί/Pixel
- Mark Katz – Capturing Sound: How Technology Has Changed Music (University of California Press, 2001)
- David Toop – Haunted Weather: Music, Silence and Memory (Serpent's Tail, 2004)
