Mε μια πολύ ξεχωριστή βραδιά κλείνει το φετινό Φεστιβάλ Ναυπλίου (αυτήν την Κυριακή 30 Ιουνίου, στο Βουλευτικό): η διακεκριμένη μουσικολόγος και φλαουτίστρια Nathalie Berland, μέλος της Ensemble Kérylos, θα παρουσιάσει μουσικά όργανα της αρχαίας Ελλάδας μαζί με τον συνεργάτη της Benoît Tessé, παίζοντας σε αυτά ό,τι έχει διασωθεί από μια κληρονομιά που ορισμένοι θεωρούν ολότελα χαμένη. Κάθε άλλο παρά έτσι είναι, μας λέει η Berland στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, εξηγώντας μας διεξοδικά τι συμβαίνει με την αρχαία ελληνική μουσική και τι ακριβώς γνωρίζουμε και δεν γνωρίζουμε γι' αυτήν...
Σας περιμένουμε σύντομα στη χώρα μας, για μια ειδική συναυλία στα πλαίσια του φετινού Φεστιβάλ Ναυπλίου. Τι έχετε ετοιμάσει για εμάς, παρέα με τον Benoît Tessé;
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν μας έχει μείνει τίποτα από τη μουσική της Αρχαιότητας: κι ενώ είναι εξοικειωμένοι με την αρχαία αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και την αγγειοπλαστική, συχνά εκπλήσσονται όταν ανακαλύπτουν ότι είναι δυνατόν όχι μόνο να μιλήσουμε για αρχαία ελληνική μουσική, μα και να τη φέρουμε ξανά στη ζωή, ακούγοντας αυθεντικές συνθέσεις που για καιρό θεωρούνταν οριστικά χαμένες.
Θα ξεκινήσουμε λοιπόν τη συναυλία στο Ναύπλιο με μια παρουσίαση αυθεντικών μουσικών αποσπασμάτων και του τρόπου με τον οποίον μπορούμε να τα αποκρυπτογραφήσουμε: έχουμε πράγματι όλα τα απαραίτητα εργαλεία ώστε να διαβάσουμε τους περίπου 100 παπύρους που είναι μέχρι σήμερα γνωστοί. Στη συνέχεια, θα μιλήσω για τα αρχαία όργανα και για τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που ξεπέρασε η καθηγήτρια Annie Bélis στην προσπάθειά της να ανακατασκευάσει μερικά από αυτά: τον εγκάρσιο αυλό, την κρουπέζα, το τύμπανον και –το πιο όμορφο όλων– τη μεγάλη κιθάρα της αυτοκρατορικής περιόδου. Καθώς δεν είναι δυνατόν απλά να αντιγράψεις υπάρχοντα όργανα, μια τέτοια προσπάθεια χρειάζεται προχωρημένες γνώσεις και δεξιότητες στην αρχαιολογία, την οργανολογία μα και τη φιλολογία.
Όλη πάντως η παραπάνω παρουσίαση δεν θα είναι παρά μια εισαγωγή για την ίδια τη μουσική. Παρέα με τον Benoît Tessé θα παίξουμε ένα απόσπασμα από την τραγωδία Ορέστης του Ευριπίδη, τον διθύραμβο "Ο Τρελός Αίας" του Τιμόθεου του Μιλήσιου, ένα κομμάτι σχετικό με μαγεία, μερικές συνθέσεις ανώνυμων δυστυχώς δημιουργών, αλλά και τον "Δεύτερο Δελφικό Ύμνο" στον Απόλλωνα, όπως βρέθηκε χαραγμένος σε έναν τοίχο στον Θησαυρό των Αθηναίων, στους Δελφούς.
Και εσείς και ο Benoît Tessé κερδίσατε δημοτικότητα ως μέλη της Ensemble Kérylos. Το σχήμα παραμένει ενεργό; Θεωρείτε τη συμμετοχή σας σ' αυτό ως σημαντικό βήμα στη γνώση σας για την αρχαία ελληνική μουσική και τα όργανά της;
Η Ensemble Kérylos ιδρύθηκε το 1990 από την Annie Bélis, η οποία ακόμα τη διευθύνει –εγώ τη βοηθάω στην επιστημονική και καλλιτεχνική διεύθυνση. Στις μέρες μας αποτελείται από τρεις φωνές και τρεις οργανίστες. Δίνουμε συναυλίες, συνήθως στη Γαλλία μα και σε άλλες χώρες (Ισπανία, Πολωνία, Βραζιλία), ενώ ετοιμάζουμε κι έναν καινούριο δίσκο, με τα νεότερα κομμάτια που αποκρυπτογραφήσαμε με τη Bellis και τον παπυρολόγο Laurent Capron. Νομίζω ότι το σχήμα έχει πλέον φτάσει σε υψηλό επίπεδο ωριμότητας ως προς την κατανόηση της μουσικής την οποία παίζει. Γιατί, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ σημαντικό να μπορείς όχι μόνο να παίζεις, μα και ν' ακούς όσα κομμάτια περνάμε ώρες επί ωρών αποκωδικοποιώντας: η φύση δηλαδή του αποτελέσματος συχνά αποδεικνύεται αξιόπιστος οδηγός, που μας βοηθά να μην διαβάζουμε λάθος τα πιο δύσκολα σημεία. Επιπλέον, παίζοντας αυτή τη μουσική, με βοηθάει στο να καταλαβαίνω τις αισθητικές αρχές της από μέσα.
Τι σας τράβηξε προς την αρχαία ελληνική μουσική;
Στην αρχαία ελληνική μουσική με οδήγησε το πάθος μου για τη μουσική γενικότερα. Σπούδασα μουσική στο κονσερβατόριο και αργότερα στο πανεπιστήμιο, σε χρόνια κατά τα οποία αγαπούσα ιδιαίτερα τον ρωμαϊκό πολιτισμό και την κλασική του λογοτεχνία, αλλά δεν ήξερα σχεδόν τίποτα για την αρχαία Ελλάδα. Ίσως μάλιστα δεν ανακάλυπτα ποτέ την αρχαία ελληνική μουσική αν δεν βρισκόμουν κατά τύχη σε μια παρουσίαση της Annie Bélis. Θυμάμαι ότι μας είχε φέρει ένα ανακατασκευασμένο φλάουτο που μας σύστησε ως «αυλό», δεν είχε όμως κανέναν μουσικό ικανό να το παίξει. Προς το τέλος της παρουσίασης ζήτησα αν μπορούσα να δω από κοντά αυτόν τον αυλό, πράγμα που οδήγησε στη συμμετοχή μου στην Ensemble Kérylos! Μόλις τότε ξεκίνησα να μελετώ αρχαία ελληνικά και αρχαιολογία, αποσκοπώντας στην πλήρη κατανόηση της συγκεκριμένης μουσικής.
Αλήθεια, όταν μιλάμε για «αρχαία ελληνική μουσική», τι ακριβώς εννοούμε; Πρέπει να τη φανταστούμε ως μια κοινή πολιτισμική γλώσσα που απλωνόταν από την Κάτω Ιταλία ως τη Μαύρη Θάλασσα; Ή βασικά γνωρίζουμε μονάχα τη μουσική της αρχαίας Αθήνας;
Μπορεί να σας φαίνεται απίστευτο, όμως από τον 6ο π.Χ. αιώνα ως τον 5ο μ.Χ. η ελληνική μουσική κουλτούρα ήταν κοινός τόπος σε όλη την έκταση της Μεσογείου, μα και ακόμα πιο πέρα. Έχουμε λ.χ. βρει ακριβώς τα ίδια πνευστά όργανα στην Πέργαμο, στην κεντρική Ασία της Ελληνιστικής εποχής και στο βασίλειο της Μερόης στο βόρειο Σουδάν. Επίσης, καθ' όλη τη διάρκεια της εν λόγω περιόδου, το ελληνικό σύστημα μουσικής σημειογραφίας ήταν το μοναδικό που χρησιμοποιούνταν σε όλη αυτήν την περιοχή. Ίσως οφειλόταν στο ότι κανένα άλλο έθνος δεν αγαπούσε τη μουσική στον βαθμό που την αγαπούσαν οι Έλληνες, έχει όμως να κάνει και με το γεγονός ότι μόνο εκείνοι κατάφεραν να συνδυάσουν το πάθος τους για την τέχνη με μια θεωρητική έρευνα βασισμένη στα μαθηματικά, στη φυσική και στη φιλοσοφία.
Ποιο είναι το αρχαιότερο μουσικό κομμάτι το οποίο έχει επιβιώσει από την αρχαία Ελλάδα;
Τα παλιότερα μουσικά κομμάτια είναι δύο σύντομα αποσπάσματα από τραγωδίες τις οποίες σύνθεσε ο Ευριπίδης: από τον Ορέστη, που χρονολογείται στο 408 π.Χ. και από την Ιφιγένεια εν Αυλίδι (405 π.Χ.). Και τα δύο βρέθηκαν σε παπύρους του 3ου αιώνα π.Χ., το πρώτο σε έναν πάπυρο της Βιέννης και το δεύτερο στον Πάπυρο Leyden. Το γεγονός τώρα ότι οι πάπυροι αυτοί είναι αρκετά μεταγενέστεροι των ίδιων των συνθέσεων αποδεικνύει πως ορισμένα κομμάτια είχαν γίνει αρκετά διάσημα ώστε να τα αντιγράφουν ξανά και ξανά, πολλά χρόνια μετά την πρώτη τους εμφάνιση. Το επιβεβαιώνουν επίσης κάποιες επιγραφές σχετικές με μουσικούς: λέγεται για παράδειγμα ότι το 194 π.Χ. ο σπουδαίος Σάμιος αυλητής Σάτυρος έπαιξε μια οργανική σύνθεση του Ευριπίδη, μιλάμε για περίπου δύο αιώνες μετά τον θάνατο του τραγικού ποιητή. Θέλω πάντως να δώσω έμφαση στο ότι, αντίθετα με ό,τι μπορεί κατά καιρούς να ακούμε ή να διαβάζουμε, δεν υπάρχει κανένα μουσικό κομμάτι γραμμένο από τη Σαπφώ, τον Όμηρο, τον Ησίοδο ή τον Πίνδαρο.
Από όσα γνωρίζουμε σήμερα, υπήρξε επίδραση της Αιγύπτου και των μεγάλων πολιτισμών της Μέσης Ανατολής στην αρχαία ελληνική μουσική;
Η μουσική της αρχαίας Ελλάδας δεν είχε σε τίποτα να κάνει με τις μουσικές παραδόσεις άλλων πολιτισμών της αρχαιότητας: χτίστηκε σε μια ανεξάρτητη βάση. Πολύ λίγα πράγματα γνωρίζουμε βέβαια για τη μουσική των Αιγυπτίων ή των Χετταίων, για παράδειγμα. Όμως, αν κοιτάξουμε τα μουσικά όργανα της αρχαίας Αιγύπτου, θα δούμε να επικρατούν άρπες, λαούτα, σείστρα, όργανα δηλαδή τα οποία η ελληνική κουλτούρα δεν χρησιμοποιούσε ούτε στη δημόσια, μα ούτε και στην ιδιωτική ζωή• και κανείς θεωρητικός δεν τα συζήτησε ποτέ σε κάποια πραγματεία. Το μοναδικό «εξωτικό» όργανο που συχνά συναντάμε στην ελληνο-ρωμαϊκή αρχαιότητα είναι ο φρυγικός αυλός, που όμως παιζόταν σχεδόν αποκλειστικά στις τελετές προς τιμήν της θεάς Κυβέλης. Υπάρχουν ασφαλώς και τα σχετικά ονόματα των μουσικών τρόπων, π.χ. ο φρύγιος τρόπος ή ο λύδιος τρόπος, ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να αποφανθούμε με βεβαιότητα αν προέρχονται από τους σχετικούς πολιτισμούς ή αν πήραν αυτές τις ονομασίες αφού οι Έλληνες εγκαταστάθηκαν στη Μικρά Ασία.
Και, από την άλλη, ποια η σχέση της αρχαίας ελληνικής μουσικής με τη μουσική της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; Υπήρξε ανιχνεύσιμη συνέχεια κατά τους ρωμαϊκούς αιώνες, ή μιλάμε για μια μουσική που χάθηκε, που απορροφήθηκε από τον ρωμαϊκό κοσμοπολιτισμό;
Συνέβη ακριβώς το αντίθετο: οι Έλληνες κατέκτησαν με τη μουσική τους εκείνους που τους είχαν κατακτήσει με τα όπλα. Και οι Ρωμαίοι το γνώριζαν πολύ καλά. Για παράδειγμα, ο Νέρων είχε πει ότι μόνο οι Έλληνες ήξεραν πραγματικά τι είναι η μουσική, γι' αυτό και διάλεξε να πάει στην Ελλάδα όταν θέλησε να λάβει μέρος στους μεγάλους μουσικούς διαγωνισμούς της εποχής. Μερικά χρόνια μετά, γνωρίζουμε ότι ο αγαπημένος συνθέτης του αυτοκράτορα Αδριανού ήταν ο Μεσομήδης, ένας Κρητικός. Ξέρουμε επίσης για μερικούς Ρωμαίους κιθαρωδούς οι οποίοι άλλαξαν τα ονόματά τους σε ελληνικά, πιστεύοντας ότι τα ψευδώνυμα εκείνα θα αύξαναν το πρεστίζ τους! Επιπλέον, όλα τα μουσικά κομμάτια από τη ρωμαϊκή περίοδο είναι γραμμένα σε ελληνική σημειογραφία και, όταν υπήρχαν φωνητικά, το κείμενο γραφόταν επίσης στα ελληνικά. Οι Ρωμαίοι δεν προσπάθησαν να φτιάξουν δική τους μουσική, όπως έκαναν ας πούμε με τη λογοτεχνία. Ούτε καν μπήκαν μάλιστα στον κόπο να μεταφράσουν στα λατινικά τους τεχνικούς όρους: συνέχισαν να χρησιμοποιούν το διαπασών, τον τόνο (που εύκολα γινόταν tonus) κτλ.
Ποια είναι, για μας, τα βασικότερα εμπόδια στην προσπάθειά μας να ανασυστήσουμε την αρχαία ελληνική μουσική; Και πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των ανακατασκευασμένων οργάνων εκείνων των χρόνων;
Πλέον η γλώσσα της αρχαίας ελληνικής μουσικής μας είναι αρκετά γνωστή: γύρω στις 30 αρχαίες πραγματείες μιλούν για το πολυσύνθετο αυτό θέμα. Ξέρουμε έτσι ακριβώς πώς πρέπει να ερμηνεύουμε κάθε μουσικό σημείο. Όσον δε αφορά στη φύση του ήχου, έχει αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολο να ανακατασκευάσουμε τα αρχαία όργανα όπως ακριβώς ήταν. Γιατί δεν έχουμε κάποιο πρωτότυπο να κοπιάρουμε, σώθηκαν μονάχα μερικά τμήματά τους στις ανασκαφές. Βασιζόμαστε έτσι στις λογοτεχνικές πηγές και στην πλούσια εικονογραφία των αρχαιολογικών ευρημάτων, πράγματα ασφαλώς που πρέπει να ερμηνευτούν με προσοχή και να διπλοτσεκαριστούν. Π.χ. πρέπει να έχουμε κατά νου τις συμβάσεις της αρχαίας εικονογραφίας, ακόμα και τη φαντασία ενός καλλιτέχνη.
Κάποτε η Bélis με έβαλε να συγκρίνω ένα πραγματικό τσέλο με εκείνο που ζωγράφισε ο Σαγκάλ στον περίφημο Μουσικό του: βλέποντας τον πίνακα όλοι φυσικά αναγνωρίζουμε το τσέλο, εντούτοις δεν πρόκειται για φωτογραφική απεικόνιση του οργάνου, μα για καλλιτεχνική φαντασία. Θα αποτελούσε τρομερό λάθος να προσπαθήσει να αναπλάσει κανείς ένα τσέλο στη βάση αυτής της εικόνας! Γι' αυτό άλλωστε και μερικά από τα πιο περίπλοκα όργανα της αρχαίας Ελλάδας, τα οποία έπαιζαν οι σπουδαίοι μουσικοί στα κονσέρτα τους, δεν έχουν ακόμα ανακατασκευαστεί. Για παράδειγμα, ο διπλός αυλός, με τους μεταλλικούς του μηχανισμούς. Ακόμα βρισκόμαστε σε ένα στάδιο μελέτης σε τέτοιες περιπτώσεις, ελπίζοντας να καταλάβουμε πώς πραγματικά λειτουργούσαν, με βάση τα όσα μας παρέχει η αρχαιολογία.
Είναι αλήθεια ότι ο "Επιτάφιος Του Σείκιλου" υπήρξε πολύ δημοφιλής στην αγγλική αριστοκρατία του 19ου αιώνα, όπως αναφέρει ο Warren D. Anderson;
Ο "Επιτάφιος Του Σείκιλου" ήταν το πρώτο δείγμα αυθεντικής αρχαίας μουσικής το οποίο ανακαλύφθηκε, το 1882 στη Μικρά Ασία, χαραγμένο σε έναν τάφο. Όταν οι αρχαιολόγοι κατάλαβαν τι είχαν βρει, έγινε διάσημος σε όλη την Ευρώπη. Ο κόσμος εντυπωσιάστηκε και αρκετοί μουσικοί μα και μουσικολόγοι άρχισαν να ψάχνουν για κοινές καταβολές της παραδοσιακής μουσικής των Βαλκανίων στη μουσική των αρχαίων Ελλήνων. Όλες φυσικά οι σχετικές έρευνες υπήρξαν άκαρπες...
Εκτός του δίσκου De La Pierre Au Son: Musiques De L' Antiquité Grecque που παρουσίασε η Ensemble Kérylos (1996), έχουν κυκλοφορήσει στο εμπόριο κι άλλα άλμπουμ με ανακατασκευασμένη μουσική της αρχαίας Ελλάδας. Ποια από αυτά είναι αξιοσημείωτα, κατά τη δική σας γνώμη;
Δεν συμμετείχα στο De La Pierre Au Son, καθώς εντάχθηκα στην Ensemble Kérylos το 1997, πιστεύω όμως ότι είναι το μόνο άλμπουμ που έχει βασιστεί στην επιστημονική γνώση του σήμερα για το πώς ήταν η αρχαία ελληνική μουσική. Πράγματι, αρκετοί καλλιτέχνες έχουν κυκλοφορήσει ανάλογους δίσκους, πρέπει όμως να έχουμε υπ' όψιν μας ότι δεν περιέχουν ακριβείς ανακατασκευές της μουσικής των αρχαίων Ελλήνων. Η δουλειά τέτοιων καλλιτεχνών είναι βασικά μια φαντασία εμπνεόμενη από αυτήν τη μουσική, κάποιες φορές αρκετά όμορφη και ενδιαφέρουσα. Γενικά, είναι ευχάριστο να βλέπεις ότι μια τόσο παλιά μουσική μπορεί να προσφέρει το έναυσμα της δημιουργίας τόσους αιώνες μετά. Σημαίνει πως έχει ακόμα αρκετά να μας πει...
{youtube}R_KmlIX3aHc{/youtube}
